Liberarse do esquecemento, por Andrea Barreira


Fagamos un xogo. Colle un xornal. Válenos calquera. Vai á sección de internacional. Anota nun papel as novas sobre guerras que ves. Agora, mergúllate na hemeroteca: de hai un mes ou seis, dun ano, cinco, dez… Moitas aí seguen, transformadas en breves que aparecen esporadicamente. Espazo reducido ou ampliado en función do último conflito bélico ou devir económico, que tamén poderá desaparecer sepultado baixo a premisa da última hora. A actualidade manda e ordena.

Non peches eses xornais. Le os titulares, a entradiña, o corpo da nova. Examina como son tratadas vítimas e verdugos; causas e consecuencias. Trátanse? Conta as liñas que ocupan as mortes e cantas cifras se transforman en máscaras que ocultan os rostros das protagonistas. A xente reducida a un número. A vida resumida nunha cantidade. Os soños fulminados en díxitos. Mira as fotografías, olla para quen asina.

O teatro ten a capacidade de traspasar fronteiras, non só entre Estados, senón entre as vidas diversas. É quen de remexer as entrañas, de facernos ver alén de nós. Imma António, en Os cárceres do esquenzo, ponnos diante a realidade das guerras, das enfermidades, das mortes… nunha especie de Matrioska na que uns problemas engolen aos outros, amosando prioridades, intereses… Olladas, verdades e mentiras que se solapan e acochan.

Os cárceres do esquenzo é unha obra que non ten fin e cuxo argumento é tan antigo como o son as loitas e o poder (económico, político, militar… que devora vidas humanas). António fálanos dos conflitos a través dunha entrevista a Nicolás o Ruso, xornalista de guerra, fotógrafo máis concretamente, retirado. As escenas impares sitúannos, a partir das preguntas que lle formula a xornalista. Estas serán o fío condutor que nos farán reflexionar, xunto ao Ruso, sobre o cotián, sobre o global. Sobre como repensar o mundo, a nós e á nosa relación con el.


“NICOLÁS: (…) Hoxe en día, un reporteiro de guerra ten restrinxidos os seus movementos nas zonas en conDlito. E aínda que lle bote valor e arrisque máis do necesario para poder chegar aos lugares que lle están vedados, non ten garantías de que as súas fotos, a noticia, as súas imaxes, cheguen a ver a luz… Existe censura, por suposto. E sabendo isto, todos deberiamos pensar na magnitude da barbaridade, xa que só nos permiten coñecer unha pequenísima parte do que realmente sucede nas guerras.” (páxs. 15-16)


A partir de aí, o entrevistado analiza o seu traballo poñendo de exemplo aos catro xinetes do Apocalipse.


“XORNALISTA: ¿Por iso decidiches retirarte?

NICOLÁS: A verdade é que xa me sentía un pouco canso… Nestes tempos fálase moito do Apocalipse. Eu non pretendo ser derrotista, e moito menos apocalíptico… mais o certo é que unha boa metáfora da miña vida sería que cabalguei perseguindo catro xinetes sen nunca poder darlles alcance. Só alcancei a ver os rastros das súas pegadas aló onde fun. ¿Liches ti o Apocalipse?" (páx. 16)


Con eles desprazámonos, como se nos introducíramos nas fotografías que unha vez fixo o Ruso, polas escenas pares a través de distintas feridas que o mundo ten sen cicatrizar. Cos seus ollos poderiamos analizar cada imaxe que vemos nun telexornal, nun diario. Primeiro imos á guerra de Bosnia, onde o corpo das mulleres foi campo de batalla.

A continuación, a lombos do cabalo do xinete negro ollamos á fame cara a cara a un tempo que nos enfrontaremos aos nosos prexuízos.


“REPORTEIRO: ¿A onde vai? Quero dicir… Falan dalgún país de África, ¿non? ¿A que país?

VOLUNTARIO: ¿África?...¡Ah, por suposto! A Fame só afecta a unha morea de negriños de ventre pronunciado que teñen o pésimo costume de estragarnos a sobremesa. Son tan diferentes a nós, ¿non é? ¡África!... Falamos de Arxentina, (…)”.


Na terceira parada, detémonos, co xinete amarelo, na peste, na enfermidade reflectida na SIDA.

E por último, a Morte, o xinete branco que devora todo o destruído polos seus tres compañeiros. Neste galopar imos observando como unhas novas enmudecen a outras. Como unhas mortes collen peso sobre outras de tal xeito que semella que hai vidas que valen máis ca outras.


“NICOLAS: Dei en pensar que, calculando moi por riba o número de vítimas dos atentados de Nova York, non chega nin de lonxe ás cifras da SIDA en ÁFRICA… Non sei, agora mesmo o mundo enteiro vive pendente dos medios de comunicación, horrorízanse perante o desastre… Mentres aquí estamos a falar de millóns de afectados, de miles de mortes ao día… e, como ti dixeches, non é noticia…” (páx. 48).


Nas aulas de xornalismo sempre se fala do concepto de proximidade. O que estea máis preto xeográfica-cultural-xeracional-familiar-socialmente, afectará máis que aquilo que os quilómetros ou o descoñecemento fai máis distante. Cada centímetro máis preto xerará empatía, mentres que cada metro que nos afastemos fará que se perda. Este feito é remarcado por Imma António, pois obríganos a ver os rostros de quen sofre coma quen se mira nun espello.

A través do lente da cámara, Nicolás intentou manter distancia coas persoas que se vían asoladas polos conflitos polos que el pasaba. Daba igual cal fora o protagonista: vítimas ou verdugos, a cámara marcaría unha suposta obxectividade. Nesta peza, António empúrranos a reflexionar sobre a imparcialidade, a obxectividade. Existe? Realmente quen cubre unha guerra é quen de manterse a marxe?


"NICOLÁS: Estou en contra de todas as guerras… Levo toda a miña vida sendo testemuña da barbarie. Hai case dous anos que me retirei… Para exercer como reporteiro de guerra precisas distanciarte, algo así como pensar que aquilo non vai contigo, que es unha testemuña, só unha testemuña, máis nada. Pero se es testemuña, tamén formas parte do que estás a presenciar, si, tamén formas parte. Cando comecei a ver nos rostros que fotografaba o meu propio rostro, decidín que xa era dabondo. Retireime". (páx. 12)


Para entender esta obra, hai que ter en conta as súas datas: estreouse en 2003, o libro publicouse en 2004. Estes anos marcan a referencia dos conFlitos que nela se fala. Tamén nos axuda a comprender que é unha peza aberta, pois está pensada para actualizarse, para medrar, sempre que haxa testemuñas das barbaries que seguen aí, en cada recuncho do planeta. E, namentres, entre tanta loita que pode xerar impotencia, António tráenos ao cotián, ás loitas diarias: a sexualidade, as dificultades laborais, as relacións persoais… entretecendo o persoal co global.


“NICOLÁS: A conciencia… Si, ese é o asunto. Tomar conciencia e obrar en conciencia… Se non vives dese xeito acabas por converterte nun prisioneiro… ¡Que curioso! Nunca reparara no que quere dicir esa expresión: presos da conciencia. Vivimos en Cárceres do esquenzo”. (páx. 42)


Así que volvamos ao comezo, á declaración de intencións que hai detrás de Os cárceres do esquenzo. O título é o resumo perfecto da obra pois pretende liberarnos dese esquecemento ao que nos leva a inmediatez, a última hora, a actualidade, o titular, as portadas, escaletas e, a día de hoxe, os tweets. Deixar atrás o borrado, a hemeroteca, os breves, e volver á reflexión, á profundidade, ao coñecemento que nos leva a ver que detrás de cada nova hai un ser humano que vive e, polo tanto, alguén que ri e sofre, ten soños e pesadelos, rutinas e metas que, coma nós, en calquera momento poden desaparecer.


António, I., Os cárceres do esquenzo, Ed. Xerais (2004)

Comentarios