As flores ocultas na lama, por María Reimóndez

Se hai unha visión ausente en clave de suxeito do espazo literario na maioría de literaturas do mundo esta debe de ser a voz das mulleres prostituídas. En xeral, son construídas como un obxecto prioritario do imaxinario patriarcal, ese ao que lle gusta amosar de modo “romántico” (tipo as cancións do infame Joaquín Sabina e tantos outros) o que é unha relación desigual de poder. Rara vez unha muller prostituída está no centro do relato, mais ese é só o primeiro elemento de interese de Lotus, esta novela escrita por Lijia Zhang e ambientada na China de finais dos anos noventa, nun momento en que o país estaba entrando nun proceso convulso de fusión capitalismo na súa vertente económica, mais sen transformar ningunha outra estrutura.

Lotus atopa o equilibrio perfecto entre pintar o cadro xeral e non perder as personaxes no proceso. É así que Zhang nos presenta a voz de dúas personaxes contrapostas, a de Lotus, unha moza de aldea que acaba traballando nun local de “masaxes” e a de Bing, un home bastante maior ca ela que participou nas revoltas de Tiananmen e que decidiu deixar a vida que logo construíra para dedicarse á fotografía. O que parecería a primeira vista a historia evidente de confluencia destes dous personaxes acaba dinamitando, dende a empatía, o humor e profundidade, as nosas expectativas.

Grazas a Lotus imos comprendendo a complexidade da prostitución na nova sociedade que se vai creando ao redor da zona de exclusión económica de Shenzhen, un lugar ao que acode moita xente tentando saír das miserias do rural para acabar traballando na miseria das fábricas. Bing axúdanos a entender o fracaso da revolución dende a óptica patriarcal para descubrirnos outra moito máis importante: a do apoio entre Lotus e as súas compañeiras, a da supervivencia e reinvención nun contexto de estigmatización absoluto. O contraste entre as dúas personaxes pon aínda moito máis de manifesto a falacia e deficiencias das visións revolucionarias patriarcais en calquera contexto e de que xeito as transformacións máis profundas que poñen en marcha as mulleres fican no escuro.

Porque ao final, malia todas as reflexións intelectuais de Bing que Lotus en certas partes da novela tanto admira, é ela, esa flor que habita a lama, o personaxe que non se deixa atrapar, que vai pouco a pouco atopando o seu lugar, poñendo as cousas no seu sitio ata chegar a tomar as decisións que a levan ao final da novela como unha muller sabia, destemida, disposta a transformar o que a rodea (e non dou máis detalles para non estragar a lectura!).

Persoalmente, un aspecto que me gustou especialmente de Lotus foi a representación lingüística. A novela está escrita orixinariamente en inglés, mais lonxe doutras tradicións anglófonas (penso en concreto na angloindia) que, á hora de enfrontarse a representacións culturais híbridas acaban facendo unha especie de “pastiche exótico”, con palabriñas soltas por aquí e por acolá, a autora foi quen de crear unha linguaxe nova en inglés. As súas estratexias van na liña do que fai o fantástico tradutor do támil Aniruddan Vasudevan cando produce os textos en inglés dende unha cultura e contexto lingüístico tan afastado do occidental. Así, tanto Zhang como Vasudevan teñen a incrible capacidade de trasladar as expresións feitas con todo o seu humor, as formas de falar comprensibles mediante intervencións que nos abren mundos novos mais sen deixar de formar parte do que se narra. É deste xeito que podemos comprender a linguaxe específica das mulleres prostituídas, o desenvolvemento completo dunha xerga ao redor dos tabús sexuais, a risa sobre os clientes que lles queda como rebeldía última. Mais a novela ofrece en todo momento unha visión complexa da diversidade lingüística das personaxes que a poboan. Sabemos cando se falan diferentes linguas, o acento que teñen algunhas personaxes (sobre todo do rural) cando falan na lingua maioritaria e como iso as connota a vistas do resto.

Lotus axúdanos a achegarnos a un contexto cultural e político moi distante dun xeito que en ningún momento se fai cargante, que non excede na explicitación xornalística dos feitos. Pola contra, interpélanos cunha historia estupenda e cunha capacidade para emocionar que, sen dúbida, dá a mellor base para o entendemento do que aparentemente fica lonxe. Porque, ao final, o que se conta dende dentro, co corpo na lama da empatía e o respecto, é o que produce a maior proximidade.

Lotus, Lijia Zhang (2017)