Filmes para esquecer a transfobia, por Nuria Vil

Nestes días que deberan ser de celebración e reivindicación do camiño andado pola comunidade LGTBIAQ+, por desgraza, asistimos a un espectáculo terrible de discriminación disfrazada de bioloxía barata e de enaltecemento das “verdadeiras mulleres”. Unha onda de transfobia desatouse en redes sociais nas últimas semanas con discursos moi daniños para as persoas trans ás que tanto temos que agradecer no avance da visibilidade do conxunto da comunidade.

Nomes de distintas filósofas e teóricas feministas están desfilando por perfís con centos de persoas seguidoras co único obxectivo de poñer en dúbida as vivencias das persoas trans; ler teoría, por suposto, é sempre algo positivo que nutre a nosa capacidade crítica, pero subir fragmentos descontextualizados que se interpretan libremente para ferir a unha parte da comunidade non só non é beneficioso, senón que baleira de contido as obras. A historia do feminismo é complexa e apaixoante, tanto que conseguiu avanzar e cuestionarse a si mesma ata chegar á interseccionalidade e o movemento queer. Por suposto, a miña é unha visión completamente posicionada nestes dous puntos.

Neste mes de xuño, observei con tristura como en medios de comunicación e redes sociais resoaron voces que castigan, insultan e exclúen ás persoas trans do movemento feminista aludindo á xenitalidade e a unha suposta apropiación, por parte das mulleres trans, dos dereitos gañados polas mulleres cis. Google (ou calquera outro motor de busca menos sesgado) é unha ferramenta potentísima para poñerse ao día nos termos de cis, trans e TERF, así que non vou dedicar máis tempo a explicalos, xa que a miña intención non é escribir un monográfico sobre teoría -dado que non son experta-, senón propoñer algúns filmes que penso que poden axudarnos a gañar sensibilidade cara ás persoas trans que conviven na nosa sociedade e que merecen toda a nosa empatía e o noso respecto.

Algunhas das vantaxes de que o mes do orgullo (xuño) sexa mainstream é que podemos acceder moi facilmente a contidos LGTBIAQ+, en RTVE, sen ir máis lonxe, na sección “A la carta”, atopamos a película Una mujer fantástica, así que esta é a miña recomendación de hoxe!

Una mujer fantástica (Sebastián Lelio, 2017)

Marina (Daniela Vega) é unha cantante lírica de Santiago de Chile cun traballo precario na hostalaría, é camareria, vaia, o único oficio reservado con dignidade ás artistas que non temos a sorte de ser descubertas aos sete anos para converternos es súper estrelas ;) Marina ten algúns bolos e ademais unha relación con Orlando, un home cis duns cincuenta anos que vai a saunas, vive nun piso modesto e ten unha cadela tranquila e educada. Son unha parella heterosexual romántica que está a piques de marchar de viaxe.

Unha noite Orlando esperta confundido despois de sufrir un ataque, Marina intenta axudalo e levalo a urxencias; no camiño, Orlando cae polas escaleiras e finalmente falece nun hospital.

Marina, entre todas estas facetas da súa vida, é unha muller trans e esta non é unha información que ela nos dea nin que se presente dun modo chamativo, senón que imos descubrila  a través do desprezo con que o resto de persoas se dirixen a ela. Penso que a maxia deste filme reside na simpleza con que se pon de manifesto a violencia cotiá e normalizada da transfobia.

Moitas das situacións retratadas teñen relación coa burocracia e moitas outras  denotan a falta de empatía e a crueldade da que son capaces algunhas persoas amparadas pola súa ideoloxía. A Marina, por exemplo, pídenlle a súa indentificación e pese a responder que está en trámites, desde ese intre, o axente diríxese a ela en masculino sen importarlle a incomodidade que provoca; prohíbenlle entrar ao enterro e ao velatorio da súa parella; a investigadora encargada de indagar na morte de Orlando dá por sentado que Marina é prostituta e se viu forzada a defenderse dunha agresión sexual; en numerosas ocasións empregan o seu nome de nacemento, Daniel, como insulto e a familia de Orlando chega a secuestrala para deixala despois na zona das prostitutas, soa e coa cara deformada envolta en cinta adhesiva.

En moitas escenas, repítense os tópicos dos espellos como metáforas da propia percepción, como un xogo que nos recorda a importancia desa idea de vernos reflectidas para atoparnos representadas. Marina altera as conviccións de moitas persoas que a arrodean porque racha dunha forma total e inocente co binarismo home-muller imposto. Nunha escena, a ex muller de Orlando refírese a ela como unha quimera, “te miro y no sé lo que veo, una quimera”, e desta forma tan poética négaselle a Marina a súa existencia con total impunidade. En moitas ocasións, as persoas cis recorren á xenitalidade ignorando que iso é algo ofensivo e tránsfobo; un dos acertos da película é centrarse neste tema dun modo bastante claro, pois para as persoas que discuten as vivencias de Marina, todo se reduce aos xenitais, a exames médicos, a espila contra a súa vontade e baixar a mirada cando manteñen unha conversa. A trama transmite un sentimento abafante e molesto que penso que pode funcionar como unha sorte de terapia de choque para quen aínda non entenda o insoportable e irrespectuoso que resulta preguntar unha e outra vez polos xenitais dunha persoa.

Algo que chama a miña atención de forma positiva é que este non é un filme sobre o acoso, senón sobre a felicidade e a tan famosa resiliencia dunha persoa que aínda vivindo coa meirande parte da sociedade na súa contra, sae á rúa, vive e serve como exemplo de que hai moito máis detrás da palabra trans. Ocórreseme que Una mujer fantástica transmite a mesma felicidade da primeira metade de Boys don’t cry (Kimberly Peirce, 1999) e digo a primeira metade porque eu non fun quen de rematar o filme —baseado nunha historia real—, xa que despois todo se volve violento e brutal e a película ben merece outra recensión que explique este comentario. Na contra dalgunhas desta historias reais das que xa escoitamos falar en centos de ocasións e que ás veces infunden máis medo, Una mujer fantástica abre camiño á non violencia e á posibilidade de repensar a nosa responsabilidade individual na sociedade. Marina sorrí, enfádase, canta, ten sexo, persegue os seus soños e por enriba de todo non permite que quen oprime acabe gañando. De feito, a súa vida non se conforma tan só de respostas agresivas, senón que observamos a boa relación coas compañeiras, como a súa familia a apoia e amósase unha rede afectiva sólida; Marina remata o filme conseguindo traer de volta á adorada cadela de Orlando e cantando nun teatro ateigado.

Durante o filme dá voltas unha chave co nº 181 que pertencía a un armario de Orlando ata que atopa o lugar ao que pertence, a sauna “Finlandia”. Agardamos, como Marina, atopar algo dentro, unha grande resposta ás nosas inquedanzas, pero o armario está baleiro. Este intre resume a esencia da película: alí onde cremos que imos atopar algo extraordinario, tan só hai unha muller fantástica como calquera outra, cos seus medos, o seu dó e os seus soños. Unha muller como calquera outra.

Como ensinanza, para rematar, eu quedaría con esta imaxe: nun plano xeral, Marina camiña pola rúa diante dalgúns locais e un vento cada vez máis forte levántase e impídelle seguir avanzando. O aire sopra cada vez con máis forza ata que Marina queda detida nunha pose diagonal sostida tan só pola forza do ar. Ela avanza contra o furacán e déixase abrazar pola adversidade, envolta nun vento forte que a mantén en pé sen esforzo.

Una mujer fantástica (Sebastián Lelio, 2017)