Se
algo hai de non certeiro no libro de Najat El Hachmi, Siempre
han hablado por nosotras, é,
precisamente, o título. Porque ao achegarnos a este intenso volume
de pensamento, se algo fica claro é que por ela, realmente, non
falou ninguén. Non houbo nin hai aínda suficiente presenza dun
certo discurso no debate sobre, imos dicir laxamente, a
multiculturalidade, o racismo e a islamofobia, de voces coma a dela.
Velaí tamén, a orixe do volume, como queda claro dende o principio.
El
Hachmi relata en primeira persoa a súa experiencia migratoria dende
un contexto moi represivo no rural marroquí a unha España dos anos
oitenta en pleno período de entrada na democracia. Narra a vivencia
daquelas que se viron divididas entre dous mundos, pero cunha visión
clara de cal querían habitar, malia as contradicións. España
presentábase como unha liberación, como un universo de
oportunidades das que antes/outras carecían. Ese proceso de alianza
producíase nun contexto, como ela explica, no que o colectivo
migrante marroquí era aínda moi pequeno e onde as tensións se ían
resolvendo con dificultade, mais sen grandes interferencias. O estado
de acollida, a clase social, a mellora económica: todo producía a
sensación dun “lugar mellor” onde ás familias lles resultaba
máis aceptable que as súas fillas saísen dos patróns de
feminidade dos espazos culturais concretos dos que procedían. Un
proceso, porén, no que pasaban desapercibidos os patróns de
feminidade patriarcais da sociedade de acollida.
A
situación, porén, foi cambiando co tempo e El Hachmi dános unha
serie de claves fundamentais para entender xa non só os contextos,
senón a nosa responsabilidade como sociedade branca neles: a
unificación da identidade pola relixión, a radicalización do
discurso islamista como contraposición ao discurso branco dominante.
A creación da relixión (musulmá, por que isto non semella afectar
a outras?) como identidade só pode entenderse nun contexto de
mentalidade colonial e racista. No meu caso, póñome cal ourizo
cacho en canto escoito falar de “mulleres musulmás” porque non
chego a entender que unifica a unha muller de Sudán (sen entrar en
cuestións de clase social, orientación sexual e mil compoñentes
máis) cunha de Paquistán. Para empezar, nin sequera están no mesmo
continente. Igual que non unificamos a situación das mulleres
finesas e das canadenses como “cristiás”, o feito de unificar
identidades por relixión non é algo co que as persoas migrantes
veñan, senón que é algo que a nosa sociedade produce. Só dende o
marco racista poden entenderse estes termos que nin definen por
procedencia (por exemplo, mulleres marroquís, se nos queremos
referir ao Estado do que proveñen algunhas, ou mulleres amazhig se
preferimos referirnos a un pobo do que proceden outras). El Hachmi
explica ben as consecuencias destes procesos: a presión e a asunción
da relixión como identidade, con todos os problemas que iso supón
para todas as mulleres de todas as relixións.
A
autora berra, con razón, contra unha sociedade que fomenta o
islamismo e a islamofobia simultaneamente. Isto pode parecer
contraditorio mais, igual que acontecía coa ETA, o estado
capitalista precisa de inimigos comúns: neste momento non hai mellor
candidato ca o “islam”. El Hachmi expresa a súa furia contra o
discurso que fai que as mozas marroquís vexan agora o pano como un
sinal de identidade, cando para ela foi un símbolo opresivo e
vinculado á relixión. E a súa furia reborda tamén contra o
feminismo islámico polos mesmos motivos, porque a relixión non pode
ser o elemento unificador.
A
súa furia atopa eco no meu interior, para min, feminista laica, a
relixión non pode ser nunca o marco dos dereitos, sexa esta cal
sexa. Mais a crítica de Hachmi deixa fóra algúns aspectos básicos
ou dispara a quen non cómpre. Preocúpame, por exemplo, a súa
negación da islamofobia e a redución da importancia do feminismo
branco na creación da opresión que ela mesma denuncia. Porque quen
pon as mozas en disxuntivas non son só os imans e as familias,
senón, sobre todo, a sociedade branca. Negar esa participación é
contraproducente, sobre todo tendo en conta que quen vai ler o libro
maioritariamente seremos nós, reconfortadas en saber que o islamismo
non existe e que o veo é un símbolo opresor sen parangón. Sen
necesidade de lernos e repensarnos como parte fundamental dos
problemas das nosas compañeiras.
A
maiores, partindo do respecto absoluto á experiencia específica
migratoria de El Hachmi, non creo que poida considerarse a única.
Non todas as mulleres migrantes proveñen de onde hai a “cortina no
medio do patio”, da que ela fala. Moitas mulleres migrantes (mesmo
as da “cortina”) traen consigo historias de liberación das
culturas de orixe. Non todas as mulleres están oprimidas por igual,
en todas as comunidades hainas que buscan vías de saída e alianzas.
Tampouco o feminismo se inventou en España nos anos 80, por moito
que a autora o experimentase aquí.
A
autora semella tamén confundir, imaxino que levada por certos
discursos que non nego que existan e que novamente a min mesma me
poñen en modo ourizo cacho, a crítica á islamofobia ou ao
imperialismo branco no feminismo con apoiar dalgún xeito prácticas
que discriminan ou danan as mulleres. Cando falamos do pano, por
poñer o exemplo que ela menciona, as feministas decolonais que
Hachmi critica sen explicar moi ben a que ou quen se refire
exactamente, non é que falemos para defendelo, senón para ofrecer
unha análise máis complexa. Para empezar, sabemos perfectamente que
cuestións como a vestimenta cambian de significado constantemente
dentro dos patriarcados múltiples. Quero dicir con isto que, igual
que a minisaia foi liberadora na España dos 60, agora dubido que
poidamos dicir o mesmo. Cuestións como o pano non teñen un
significado absoluto, senón contextual e parte do racismo e darlle
só ese carácter contextual ao que nosoutras vivimos e definitivo e
fixo ao que as outras viven. Ademais, é perigoso seguir afirmando
que o pano é un signo opresivo da relixión musulmá, á parte de
inexacto, porque no noso contexto entra en confluencia con aqueles
que queren prohibir o seu uso no espazo público. Se imos prohibir
vestimentas machistas, entón que se prohiban primeiro os tacóns que
causan lesións de columna, pés e xeonllos das que nada se fala. Por
suposto, isto debe parecernos absurdo porque a máxima máis
importante en todo este debate debe ser sempre que os corpos das
mulleres non poden regularse (máis) baixo ningún concepto. Se o
pano ou os tacóns son un uso patriarcal e opresivo, a batalla ten
que darse noutros espazos e con profundidade e complexidade para non
deixar fóra precisamente ás que xa máis na marxe están.
É
complicado tirar do libro de El Hachmi unha análise complexa de como a
sociedade branca actúa para reforzar todas estas cuestións e como
somos nosoutras as que nos debemos sentir interpeladas, simplemente
porque somos a maioría, porque temos na man as leis, a
nacionalidade, os papeis, os nomes, a cristiandade como patrón
invisible (ou quen non celebra o Nadal estes días, por moito que
apostatase? Está marcado no calendario e non hai máis).
Dito
todo isto, o libro de El Hachmi leva o subtítulo “Un manifiesto
valiente e necesario”. Concordo. Cómpre ler e tentar tirar as
leccións entre liñas que todas precisamos escoitar. Cómpre, tamén,
coñecer unha diversidade ampla de voces que non están no centro e
levalas aí, á cerna da nosa teoría e práctica. Partir para ler
este libro da empatía coas que disiden do cómodo e do aceptado.
Porque nelas está a chave do cambio de todas e cada unha das
comunidades que convivimos no estado, en Europa e no planeta.
El
Hachmi, N., Siempre
han hablado por nosotras, Planeta, 2019
Comentarios
Publicar un comentario