As voces propias por María Reimóndez

Se algo hai de non certeiro no libro de Najat El Hachmi, Siempre han hablado por nosotras, é, precisamente, o título. Porque ao achegarnos a este intenso volume de pensamento, se algo fica claro é que por ela, realmente, non falou ninguén. Non houbo nin hai aínda suficiente presenza dun certo discurso no debate sobre, imos dicir laxamente, a multiculturalidade, o racismo e a islamofobia, de voces coma a dela. Velaí tamén, a orixe do volume, como queda claro dende o principio.

El Hachmi relata en primeira persoa a súa experiencia migratoria dende un contexto moi represivo no rural marroquí a unha España dos anos oitenta en pleno período de entrada na democracia. Narra a vivencia daquelas que se viron divididas entre dous mundos, pero cunha visión clara de cal querían habitar, malia as contradicións. España presentábase como unha liberación, como un universo de oportunidades das que antes/outras carecían. Ese proceso de alianza producíase nun contexto, como ela explica, no que o colectivo migrante marroquí era aínda moi pequeno e onde as tensións se ían resolvendo con dificultade, mais sen grandes interferencias. O estado de acollida, a clase social, a mellora económica: todo producía a sensación dun “lugar mellor” onde ás familias lles resultaba máis aceptable que as súas fillas saísen dos patróns de feminidade dos espazos culturais concretos dos que procedían. Un proceso, porén, no que pasaban desapercibidos os patróns de feminidade patriarcais da sociedade de acollida.

A situación, porén, foi cambiando co tempo e El Hachmi dános unha serie de claves fundamentais para entender xa non só os contextos, senón a nosa responsabilidade como sociedade branca neles: a unificación da identidade pola relixión, a radicalización do discurso islamista como contraposición ao discurso branco dominante. A creación da relixión (musulmá, por que isto non semella afectar a outras?) como identidade só pode entenderse nun contexto de mentalidade colonial e racista. No meu caso, póñome cal ourizo cacho en canto escoito falar de “mulleres musulmás” porque non chego a entender que unifica a unha muller de Sudán (sen entrar en cuestións de clase social, orientación sexual e mil compoñentes máis) cunha de Paquistán. Para empezar, nin sequera están no mesmo continente. Igual que non unificamos a situación das mulleres finesas e das canadenses como “cristiás”, o feito de unificar identidades por relixión non é algo co que as persoas migrantes veñan, senón que é algo que a nosa sociedade produce. Só dende o marco racista poden entenderse estes termos que nin definen por procedencia (por exemplo, mulleres marroquís, se nos queremos referir ao Estado do que proveñen algunhas, ou mulleres amazhig se preferimos referirnos a un pobo do que proceden outras). El Hachmi explica ben as consecuencias destes procesos: a presión e a asunción da relixión como identidade, con todos os problemas que iso supón para todas as mulleres de todas as relixións.

A autora berra, con razón, contra unha sociedade que fomenta o islamismo e a islamofobia simultaneamente. Isto pode parecer contraditorio mais, igual que acontecía coa ETA, o estado capitalista precisa de inimigos comúns: neste momento non hai mellor candidato ca o “islam”. El Hachmi expresa a súa furia contra o discurso que fai que as mozas marroquís vexan agora o pano como un sinal de identidade, cando para ela foi un símbolo opresivo e vinculado á relixión. E a súa furia reborda tamén contra o feminismo islámico polos mesmos motivos, porque a relixión non pode ser o elemento unificador. 

 

A súa furia atopa eco no meu interior, para min, feminista laica, a relixión non pode ser nunca o marco dos dereitos, sexa esta cal sexa. Mais a crítica de Hachmi deixa fóra algúns aspectos básicos ou dispara a quen non cómpre. Preocúpame, por exemplo, a súa negación da islamofobia e a redución da importancia do feminismo branco na creación da opresión que ela mesma denuncia. Porque quen pon as mozas en disxuntivas non son só os imans e as familias, senón, sobre todo, a sociedade branca. Negar esa participación é contraproducente, sobre todo tendo en conta que quen vai ler o libro maioritariamente seremos nós, reconfortadas en saber que o islamismo non existe e que o veo é un símbolo opresor sen parangón. Sen necesidade de lernos e repensarnos como parte fundamental dos problemas das nosas compañeiras. 

 

A maiores, partindo do respecto absoluto á experiencia específica migratoria de El Hachmi, non creo que poida considerarse a única. Non todas as mulleres migrantes proveñen de onde hai a “cortina no medio do patio”, da que ela fala. Moitas mulleres migrantes (mesmo as da “cortina”) traen consigo historias de liberación das culturas de orixe. Non todas as mulleres están oprimidas por igual, en todas as comunidades hainas que buscan vías de saída e alianzas. Tampouco o feminismo se inventou en España nos anos 80, por moito que a autora o experimentase aquí.

A autora semella tamén confundir, imaxino que levada por certos discursos que non nego que existan e que novamente a min mesma me poñen en modo ourizo cacho, a crítica á islamofobia ou ao imperialismo branco no feminismo con apoiar dalgún xeito prácticas que discriminan ou danan as mulleres. Cando falamos do pano, por poñer o exemplo que ela menciona, as feministas decolonais que Hachmi critica sen explicar moi ben a que ou quen se refire exactamente, non é que falemos para defendelo, senón para ofrecer unha análise máis complexa. Para empezar, sabemos perfectamente que cuestións como a vestimenta cambian de significado constantemente dentro dos patriarcados múltiples. Quero dicir con isto que, igual que a minisaia foi liberadora na España dos 60, agora dubido que poidamos dicir o mesmo. Cuestións como o pano non teñen un significado absoluto, senón contextual e parte do racismo e darlle só ese carácter contextual ao que nosoutras vivimos e definitivo e fixo ao que as outras viven. Ademais, é perigoso seguir afirmando que o pano é un signo opresivo da relixión musulmá, á parte de inexacto, porque no noso contexto entra en confluencia con aqueles que queren prohibir o seu uso no espazo público. Se imos prohibir vestimentas machistas, entón que se prohiban primeiro os tacóns que causan lesións de columna, pés e xeonllos das que nada se fala. Por suposto, isto debe parecernos absurdo porque a máxima máis importante en todo este debate debe ser sempre que os corpos das mulleres non poden regularse (máis) baixo ningún concepto. Se o pano ou os tacóns son un uso patriarcal e opresivo, a batalla ten que darse noutros espazos e con profundidade e complexidade para non deixar fóra precisamente ás que xa máis na marxe están.

É complicado tirar do libro de El Hachmi unha análise complexa de como a sociedade branca actúa para reforzar todas estas cuestións e como somos nosoutras as que nos debemos sentir interpeladas, simplemente porque somos a maioría, porque temos na man as leis, a nacionalidade, os papeis, os nomes, a cristiandade como patrón invisible (ou quen non celebra o Nadal estes días, por moito que apostatase? Está marcado no calendario e non hai máis).

Dito todo isto, o libro de El Hachmi leva o subtítulo “Un manifiesto valiente e necesario”. Concordo. Cómpre ler e tentar tirar as leccións entre liñas que todas precisamos escoitar. Cómpre, tamén, coñecer unha diversidade ampla de voces que non están no centro e levalas aí, á cerna da nosa teoría e práctica. Partir para ler este libro da empatía coas que disiden do cómodo e do aceptado. Porque nelas está a chave do cambio de todas e cada unha das comunidades que convivimos no estado, en Europa e no planeta.

El Hachmi, N., Siempre han hablado por nosotras, Planeta, 2019