Intempériome con Xela por Susana Trigo

 

Dicir que eu tamén son do 64 e medio viguesa é inventar unhas posibles coordenadas dunha curta e intensa amizade con Xela Arias.

30 e tantos anos despois, co gallo deste encontro, revisitei esa floresta da memoria – ou sexa, busquei e abrín carpetas das que xa nin me lembraba- e vexo con sorpresa que o tempo deu unha sorprendente consistencia ao que daquela tiña o xeito desamañado dun mato a rebentar pola primavera. Eran os nosos 17, 18 e para adiante...

Así que os motivos polos que participo neste encontro non son méritos literarios. Síntome máis unha cronista moi moi parcial, cronista afectiva, daqueles primeiros 80 nos que moitas mozas fomos tomando sitio no banquete da vida que arrencendía diante de nós e no que decidimos convidarnos soas.

Iamos medrando, eu en particular, bastante soas, con moi poucos modelos, e menos femininos que eran os que a min me interesaban, moi intuitivamente, moitas veces con desconformidade, ou cando menos incomodidade. Todo era unha conquista atractiva: usar o galego na escrita, loitar polo carril bici de Vigo, andar soas ás once da noite, aprender que a autodeterminación dos pobos era un dereito obvio, bañarse espidas no mar, viaxar fóra de Galicia e comprobar que seguía funcionando o de sentírmonos galegas, autodefinirmonos feministas, viaxar fóra de Galicia e comprobar que había mundos mellores… Dous interrogantes: como chegamos a certas ideas tan claras xa daquela? Como é posible que hoxe aínda sexan asuntos pendentes as máis delas?

Vigo era calquera vila desartellada da Transición, por veces bastante convulsa, inhóspita moitas tardes, onde a mocidade con inquedanzas literarias ou de calquera tipo tiñamos que procurar o noso propio alimento. Daquela simplemente era a curiosidade urxente por vivir, conquistar un mundo propio, tomar posesión de todas as horas do día e a noite e de todos os libros, pubs, músicas... Todo moi propio da idade, por outra banda. Iso é o que adoita acontecer aos 18. Xela era esa inquedanza e esa fame na extrema do considerado propio da idade. Eu tiraba de instituto para azalgar a curiosidade e de verdade que foi un tempo vizoso. Aínda que o meu Vigo non era nada underground nin nada Madrid se escribe con V d Vigo, que era o que se levaba daquela. Un Coia/Vigo nada rompedor. Despois vin estudar a Pontevedra e as miñas coordenadas vitais transformáronse radicalmente, xusto nesta vila adurmiñada e terriblemente fedorenta.

Curiosamente toda a miña liberación de poeta postadolescente viguesa veu atopar fartura nun soto de Marín, o imprescindible Ateneo Santa Cecilia, espazo milagreiro que Miguel Villanueva Graña dinamizaba con paixón. Foi nun encontro literario, no Estruturas Poéticas 2, -ou sexa, o que hoxe sería un Teñamos a poesía en Paz, pero aínda con menos medios e difusión- onde comezou a miña relación con Xela. Eu xa coñecía a Helena de Carlos e máis fugazmente a Ana Romaní, todas nós aínda chamadas “poetisas” cando esta palabra xa renxía nos nosos ouvidos. Estabamos a estrear a condición de “mozas que escreben en galego” e xa coincidíramos nalgún certame de poesía. Da man de Xaquín Agulla Pizcueta cheguei ao Ateneo e ao mundo Kinkaya Fina que logo se converteu en Carel, unha publicación extremadamante coidada para o que era o mundo dos fanzines e as iniciacións artísticas. Ver na actualidade a nómina das mozas e mozos, e non tan mozos, que pasaron pola breve serie de Carel causa sorpresa prolongada e admiración. O caso é que Miguel Villanueva tiraba de nós e facía confluír moitas persoas cos mesmos intereses culturais. Eu estaba fascinada: publicaba poemas e debuxos nun soporte que foi dando corpo ao meu traballo. Xa non eran follas grampadas en carpetas. Os meus escritos comezaron a ter consistencia publicados na compaña dos escritos das outras poetas e tomaron azos. Falo de min como suxeito que representa en parte o que nos foi acontecendo, creo que máis ás mozas que aos mozos dos oitenta.

Eu coñecía a máis amigas que amigos que escribían pero publicamente eles sempre eran moitos máis e de todas as idades. A revista Dorna aparecera no 81, importantísima aglutinadora da creación literaria novel en Galicia. Pero sería Festa da palabra silenciada no 83 a que formalizaría unha toma de posición irrenunciable. Foi un punto de inflexión na que agora é a vizosa voz de muller nas letras galegas. Aí coñecín tamén os textos de Cristal, por exemplo. Así que, naquel contexto tan masculinizado, pero tan masculinizado como para definir sen pudor a “Festa da palabra” de revista tendenciosa, sectaria e molesta, na que se publicabas quedabas marcada, -ou sexa feminista-, naquel contexto, digo, aínda me sorprende e me admira que Miguel deseñase oito páxinas centrais no número 3 da revista Carel nas que conseguiu trazar algo así coma un feito xeracional en feminino na poesía xuntándonos a Helena de Carlos, Ana Romaní, Xela Arias e eu mesma. Son 8 páxinas ás que sempre lles tiven moito agarimo, coma se fosen un xuramento de sororidade que nos fixemos as catro, aló, na Alameda de Compostela, onde nos tiraran as fotos. Segue sendo máxico, porque nada apuntaba – ou quizais todo e iso é o que Miguel soubo ver- a que entre aquelas vinteañeiras xa se xestaban os poemarios imprescindibles Alta casa ou Vigo de Helena, Darío a diario ou Intempériome de Xela, Arden ou Estremas de Ana, por citar os que máis me conmoveron nos anos e décadas seguintes. Ese número de Carel é do 85 e xa no 86 Xela publica Denuncia do equilibrio e no 87 Ana autoedita Palabra de mar.

Xela foi a aparición do que me gustaría chegar a ser, antes case de formulalo. Ela xa vivía soa, traballaba nunha editorial e levaba un estilo de vida intrepidamente urbano canda eu comezaba a saír paseniño da casa da miña familia. Tiña tanta experiencia vital acumulada con case a mesma idade ca min que me fascinaba sen remedio. E inquedábame. Viña ás veces dunha negrura tan rebelde, dun nihilismo tan intenso que eu sentía que no seu corpo miúdo había inmensas lagoas misteriosas. Xela fincou unha pedrafita no meu proceso de crecemento e sen sabelo nin ela nin eu, convidoume a ser valente e auténtica.

Só 2 anos maior ca min, Xela avanzara creativamente tanto que xa andaba na análise cubista de descompoñelo todo e ofrecer tantas facetas do poema coma fose posible. Era moi seria no tocante á escrita. Era intensa, a min impresionábame o respecto fondo que sentía polas palabras. Vivía a poesía dun xeito transcendente, prestáballe á forma unha atención de laboratorio científico e cada vez que lía en público, espía a alma. Porque Xela era alma. E o Alma, un pub de Vigo onde despois nos temos encontrado para falar das flores do mal e facer algún cadavre exquisito. Así, en plan Rimbaud e Baudelaire. Xela coqueteaba co malditismo, unha autoesixencia de coherencia literaria e vital que a min me inquedaba.

Cuestiono se o tempo é monocorde... (Denuncia do equilibrio)

Con ela aprendín precisamente iso, a seriedade do asunto de escribir. Impactábame o seu léxico. Nos seus poemas non había vírgulas pero había anglicismos, un buick! a sintaxe era un suxeitador do que despoxarse con decisión. Pero ademais a lingua de Xela fora falada antes de ser escrita con toda seguridade, mentres eu estaba a estrear o meu galego vigués de dicionario, case sen raíz, ao borde da extinción xa no meu entorno.

Trouxen augamel para agasallarte... (Denuncia)

Bebín dos mares da palabra de Xela toda a súa ousadía ao escribir: modelar a linguaxe coloquial, salferir as maiúsculas na metade do verso, tratar os verbos cunha confianza desmedida na súas posibilidades de conxugación... Eu estudara no insti as vangardas e o 27 e adoraba xa a Manuel Antonio e lera Con pólvora e magnolias ou Se o noso amor e os peixes... e coñecía textos dos Rompente. Pero en Xela atopei toda esta innovación profundamente decantada, fluíndo de xeito tan natural, tan seu, que non había pose.

Carlos Oroza, James Joyce, Castelo Branco... Xela era extremadamente literaria no seu cotián. Avanzaba en autores sofisticados e suicidas. Era coma se lle viñese de linaxe o mundo dos libros e moitas veces sentín unha incómoda envexa polos espazos literarios que foi conquistando cunha aparente facilidade polo contexto do que proviña. Pero esa aparente facilidade foi derrubada por ela mesma, que se botou a andar por carreiros sen desbrozar, soa e pioneira. Alén de todo o extenso traballo de edición e tradución que desenvolveu nos seguintes anos, e mesmo do tempo que dedicou á súa formación universitaria estou certa de que cada liña, cada palabra, cada signo de puntuación dos poemarios que seguiu publicando -e eu lendo vorazmente- son o resultado de profundos mergullos en apnea nos seus abismos e luces, dos que extraía as formas máis puras e honestas da palabra e de si mesma. Iso é a poesía. Tal vez eu non seguín publicando poemas porque non quería ser insinceira. Marchei vivir fóra de Galicia no 87 e engaioleime noutros intereses. Pero ela permaneceu. Elas permaneceron. A Xela aínda a voltei ver nalgún Festival da poesía do Condado, outra iniciativa trascendente pola valentía de facer popular unha expresión que parecía requintada e elitista. Tamén nos atopamos nalgunha cea de Xerais. Na súa ollada sempre sentín que aínda agardaba polo meu libro de poemas. Anos despois voltei vivir a Pontevedra e ensarilleime na AS-PG. A miña querida Marga ía xuntarnos no ano de Bóveda, no 2003, en novembro, de novo en Pontevedra, xusto 20 anos despois daquel primeiro encontro. Que hostil foi a intemperie daquel outono. Ela marchou pero deixou recados e todo moi ben explicado.

Entrégoteme

Entrégoteme obsesa

Entrégoteme obsesa a entrar en min

Vide.

Convídovos ó espectáculo de non ser para ser de todo.

Vide que vos convido

a vos ver.

Ven que te reto

a te ver a ti desde ti en ti.

(De “Vencerse é cousa de se tratar” en Intempériome)

Texto escrito e lido por Susana Trigo Arcos na presentación de Poesía reunida(1982-2004) de Xela Arias, en Pontevedra (maio 2019) no encontro literario Teñamos a poesía en Paz, coordinado por Helena Torres e organizado pola librería Paz de Pontevedra e no que participou xunto con Marga do Val, Cristal Méndez e Ana Romaní.