O poder para contar a propia historia por María Reimóndez

Se hai algunha imaxe cinematográfica que contaminase os ollos da infancia da miña xeración e tantas anteriores e posteriores, son as películas de «indios e vaqueiros». Igual que agora coñecemos polo miúdo as rúas do Nova York mellor ca as da cidade na que vivimos, houbo un tempo no que o relato fundacional estadounidense, aquel no que aguerridos vaqueiros conquistaban ante grandes dificultades natureza, territorio e poboación salvaxe, constituía o noso imaxinario máis próximo. Como tantas outras cousas que se nos transmiten mediante o «entretemento», cumpriron moitos anos para repensar e construír outras alianzas; unhas alianzas máis urxentes cada día e que nos piden reformular o mundo de raíz.

Un dos elementos que máis chama a atención cando reflexionamos sobre a omnipresenza do Western no noso imaxinario colectivo (que lonxe de ser algo do pasado segue aparecendo a miúdo aínda na gran pantalla, nos disfraces do antroido, nas referencias culturais) é a ausencia dunha parte do relato, o que a superexposción agocha. Porque si, efectivamente, esas películas estaban cheas de «indios», mais en ningunha falaban elas e eles. Só dende o entendemento dunha opresión que non cesou podemos entender que séculos máis tarde sigamos sen escoitar dende os pobos orixinarios de Norteamérica o relato do masacre, da explotación, do xenocidio que se nos presentou ao mundo como o avance da «xustiza» e o «progreso» (branco, capitalista, colonial). A pesar de todas as imaxes que se nos deron, pouco máis coñecemos dos «indios» ca as súas plumas e os seus hábitos de “cortar a cabeleira” das crianzas brancas que collían desprevidas nos seus ataques nocturnos a cabalo.

Unha vez máis, non escoitamos porque non prestamos atención e porque o espazo está ocupado por un relato da ignominia que nesta altura debe provocar ira e ningunha nostalxia. Porque os pobos orixinarios si falan, si contan e crean o seu relato. O problema témolo a maioría branca, nas Américas e no resto do mundo occidental, que seguimos observando dende o folclórico, cando non dende o abertamente supremacista, a existencia de pobos que cargan máis que ninguén coa desfeita ecolóxica, cultural e ambiental provocada polos xeitos do imperio e a conquista.

De aí que Woman Walks Ahead sexa unha creación fílmica da maior relevancia. Tanto ten que o relato non siga exactamente a historia de Catherine Weldon nalgúns detalles da súa vida, o relevante é o xeito en que esta peza vén encher un silencio doloroso e demasiado longo e faino dende unha crítica poderosa tanto no visual como no narrativo. Faino, ademais, dun xeito que nos impele á empatía, que pon a muller branca nun papel de testemuña que nos obriga a todas as rostros pálidos a mirar dúas veces o relato adquirido.

O punto de partida é a ousadía de Catherine Weldon, a muller que ao redor do 1880 apareceu no territorio Dakota para pintar a Touro Sentado e que acabará formando parte dun momento histórico marcado pola opresión e a violencia que continúa ata a actualidade. Dun xeito maxistral, a súa directora, Susanna White, axiña foxe do perigo de facer que a muller branca se apodere do centro do relato para desvialo, con enorme sutileza narrativa, cara ao equilibrio entre dous personaxes marxinados dende posicións totalmente distintas que se van achegando alén das fronteiras. Esta película é tanto a historia de Weldon e o sexismo como a de Touro Sentado e a colonialidade. Busca, na complexidade de equilibrios de poder, a alianza. E por unha vez esa alianza non se forxa cedendo nin ao sexismo nin ao colonialismo.

As dúas personaxes son quen de marcar os límites de quen son ante a outra. Así, Catherine reforza a súa identidade como pintora cando lle di a Touro Sentado que non lle dea un nome trivial se ao home que o retratou antes lle deu un nome que honraba a súa arte. El, pola súa banda, exerce de guía sobre o xenocidio do seu pobo e négase a ser obxectualizado pola mirada branca, indicándolle a Weldon, cando esta lle pide que poña o toucado de plumas para o retrato, que non é posible acceder porque ela “non anda por aí co seu traxe de noiva”. En tempos de apropiación cultural extrema, esta mensaxe ecoa coa súa dignidade por enriba dos usos que extirpan os obxectos das súas historias e dos pobos que os crearon cando estes mesmos pobos non teñen capacidade para autorrepresentarse ante a sociedade maioritaria.

A película narra non só a relación entre Weldon e Touro Sentado, unha relación de amor e sutilezas moi afastada dos delirios románticos do cine comercial actual, narra tamén a conexión destas dúas persoas co que as rodea. A través destas dúas personaxes entendemos as estratexias do goberno estadounidense á hora de someter e exterminar os pobos indíxenas: dende matalos de fame á creación de desunión, a ruptura coas súas formas de vida para explotar a natureza, o asasinato e o masacre.

Como Weldon, o filme chámanos a negarnos a ficar coa narrativa adquirida. Chámanos a entender, como fai ela, que a entrada do «home branco» supuxo e segue supoñendo a destrución ambiental e cultural máis absoluta do planeta. Chámanos a tomar partido, porque podemos. Nunha escena conmovedora, Weldon pregunta a Touro Sentado se sempre hai neve nas montañas. El explícalle que non é neve o que se ve, son os ósos dos búfalos que o home branco axotaba para que se precipitasen polo cantil e sobre os que disparaba logo, matando os máis posibles ata a extinción. Unha metáfora atroz do que significa o capitalismo, un consumo sen sentido, unha acumulación nefanda polo mero feito de acumular.

A película, ademais, amosa de trasfondo unha gran cantidade de valores do pobo Lakota que retrata. Amosa como as mulleres curan, como as restricións do mundo branco para elas lles son descoñecidas. Son varios os momentos en que o des-prazamento de Weldon na comunidade indíxena provocan certa hilaridade, mais con ela tamén sinalan o papel tradicional de mediadoras e diplomáticas que as mulleres tiveron nos pobos orixinarios e que fan que Weldon poida ocupar ese espazo a carón de Touro Sentado sen oposición da poboación lakota. Dende ese lugar, a muller branca dálle unha volta á imaxe da Malinzin e padece tamén a violencia da xente branca por “traidora á súa raza".

Ao longo do filme, no mundo que se destrúe ante os nosos ollos, os animais e a natureza están vivos e, tal e como indica Touro Sentado no seu conmovedor discurso de oposición ao novo tratado que desposuiría o pobo lakota das súas terras para sempre, non se pode vender a terra porque a terra non nos pertence. En momentos coma este intensifícase a importancia de como a película fala do pasado, mais fala sobre todo do presente. Porque onde se ambienta, en Standing Rock, o pobo lakota xunto cos demais pobos orixinarios, loita nestes momentos contra a instalación dun oleoducto que contaminaría as fontes de auga dos pobos que viven no territorio. E do resto da humanidade.

A película, ademais, fala do presente doutros xeitos. A supresión da vontade política indíxena por parte do estado que aparece en Woman Walks Ahead continúa nas farsas de representación política e cultural dos pobos orixinarios na actualidade tanto en Estados Unidos coma en Canadá, un tema presente en diferentes creacións de artistas indíxenas tanto no pasado como agora, dende Zitkala Sa a Brittany Johnston e Jake Smith, de quen falarei a seguir. Woman Walks Ahead establece así un diálogo que se ve sustentado na conmovedora actuación de Jessica Chastain e sobre todo do actor cree Michael Greyeyes, que nos deixa sen alento en cada minuto de metraxe co seu corpo, voz e expresión.

Para unha muller branca e galega coma min, un dos maiores logros da película reside na aparición da lingua lakota coma o testemuño máis intenso da supervivencia dos pobos indíxenas norteamericanos. Esta é a primeira vez que «os indios» non din «hau», senón que falan de forma poética e completa na súa lingua, que precisan de intérpretes, que viven na violencia da tradución colonial, mais libres no esforzo que piden aos ollos que len os subtítulos.

 

O visionado desta película coincidiume no tempo con dúas alianzas máis fundamentais: os últimos momentos da edición de Zitkala Sa en galego e a oportunidade de ver Spin the Arrow, un proxecto das artistas indíxenas canadenses Brittany Johnston e Jake Smith no que se nos conta tamén a outra historia, a historia da ignominia dos estados coloniais cara ás súas habitantes orixinarias. Na obra de Johnston e Smith coñecemos non só o relato de si mesmas e da vida vista polas comunidades indíxenas, como facía Sa, senón sobre todo a representación ignominiosa, as políticas de onte e hoxe que seguen promovendo o xenocidio físico e cultural mais, por enriba de todo, a resistencia. Porque como di a personaxe que interpreta Emily Séguin en Spin the Arrow: «A nosa historia aínda non rematou». A única que cómpre que remate, sen dúbida, é a das comunidades brancas occidentais que seguimos ignorando e ocupando un espazo que non nos corresponde. 

Woman walks ahead

directora Susanna White

The Bedford Falls Company / 

Black Bicycle Entertainment / 

Potboiler Productions, 2017