Se
hai algunha imaxe cinematográfica que contaminase os ollos da
infancia da miña xeración e tantas anteriores e posteriores, son as
películas de «indios e vaqueiros». Igual que agora coñecemos polo
miúdo as rúas do Nova York mellor ca as da cidade na que vivimos,
houbo un tempo no que o relato fundacional estadounidense, aquel no
que aguerridos vaqueiros conquistaban ante grandes dificultades
natureza, territorio e poboación salvaxe, constituía o noso
imaxinario máis próximo. Como tantas outras cousas que se nos
transmiten mediante o «entretemento», cumpriron moitos anos para
repensar e construír outras alianzas; unhas alianzas máis urxentes
cada día e que nos piden reformular o mundo de raíz.
Un
dos elementos que máis chama a atención cando reflexionamos sobre a
omnipresenza do Western no noso imaxinario colectivo (que lonxe de
ser algo do pasado segue aparecendo a miúdo aínda na gran pantalla,
nos disfraces do antroido, nas referencias culturais) é a ausencia
dunha parte do relato, o que a superexposción agocha. Porque si,
efectivamente, esas películas estaban cheas de «indios», mais en
ningunha falaban elas e eles. Só dende o entendemento dunha opresión
que non cesou podemos entender que séculos máis tarde sigamos sen
escoitar dende os pobos orixinarios de Norteamérica o relato do
masacre, da explotación, do xenocidio que se nos presentou ao mundo
como o avance da «xustiza» e o «progreso» (branco, capitalista,
colonial). A pesar de todas as imaxes que se nos deron, pouco máis
coñecemos dos «indios» ca as súas plumas e os seus hábitos de
“cortar a cabeleira” das crianzas brancas que collían
desprevidas nos seus ataques nocturnos a cabalo.
Unha
vez máis, non escoitamos porque non prestamos atención e porque o
espazo está ocupado por un relato da ignominia que nesta altura debe
provocar ira e ningunha nostalxia. Porque os pobos orixinarios si
falan, si contan e crean o seu relato. O problema témolo a maioría
branca, nas Américas e no resto do mundo occidental, que seguimos
observando dende o folclórico, cando non dende o abertamente
supremacista, a existencia de pobos que cargan máis que ninguén coa
desfeita ecolóxica, cultural e ambiental provocada polos xeitos do
imperio e a conquista.
De
aí que Woman Walks Ahead
sexa unha creación fílmica da maior relevancia. Tanto ten que o
relato non siga exactamente a historia de Catherine Weldon nalgúns
detalles da súa vida, o relevante é o xeito en que esta peza vén
encher un silencio doloroso e demasiado longo e faino dende unha
crítica poderosa tanto no visual como no narrativo. Faino, ademais,
dun xeito que nos impele á empatía, que pon a muller branca nun
papel de testemuña que nos obriga a todas as rostros pálidos a
mirar dúas veces o relato adquirido.
O
punto de partida é a ousadía de Catherine Weldon, a muller que ao
redor do 1880 apareceu no territorio Dakota para pintar a Touro
Sentado e que acabará formando parte dun momento histórico marcado
pola opresión e a violencia que continúa ata a actualidade. Dun
xeito maxistral, a súa directora, Susanna White, axiña foxe do
perigo de facer que a muller branca se apodere do centro do relato
para desvialo, con enorme sutileza narrativa, cara ao equilibrio
entre dous personaxes marxinados dende posicións totalmente
distintas que se van achegando alén das fronteiras. Esta película é
tanto a historia de Weldon e o sexismo como a de Touro Sentado e a
colonialidade. Busca, na complexidade de equilibrios de poder, a
alianza. E por unha vez esa alianza non se forxa cedendo nin ao
sexismo nin ao colonialismo.
As
dúas personaxes son quen de marcar os límites de quen son ante a
outra. Así, Catherine reforza a súa identidade como pintora cando
lle di a Touro Sentado que non lle dea un nome trivial se ao home que
o retratou antes lle deu un nome que honraba a súa arte. El, pola
súa banda, exerce de guía sobre o xenocidio do seu pobo e négase a
ser obxectualizado pola mirada branca, indicándolle a Weldon, cando
esta lle pide que poña o toucado de plumas para o retrato, que non é
posible acceder porque ela “non anda por aí co seu traxe de
noiva”. En tempos de apropiación cultural extrema, esta mensaxe
ecoa coa súa dignidade por enriba dos usos que extirpan os obxectos
das súas historias e dos pobos que os crearon cando estes mesmos
pobos non teñen capacidade para autorrepresentarse ante a sociedade
maioritaria.
A
película narra non só a relación entre Weldon e Touro Sentado,
unha relación de amor e sutilezas moi afastada dos delirios
románticos do cine comercial actual, narra tamén a conexión destas
dúas persoas co que as rodea. A través destas dúas personaxes
entendemos as estratexias do goberno estadounidense á hora de
someter e exterminar os pobos indíxenas: dende matalos de fame á
creación de desunión, a ruptura coas súas formas de vida para
explotar a natureza, o asasinato e o masacre.
Como
Weldon, o filme chámanos a negarnos a ficar coa narrativa adquirida.
Chámanos a entender, como fai ela, que a entrada do «home branco»
supuxo e segue supoñendo a destrución ambiental e cultural máis
absoluta do planeta. Chámanos a tomar partido, porque podemos. Nunha
escena conmovedora, Weldon pregunta a Touro Sentado se sempre hai
neve nas montañas. El explícalle que non é neve o que se ve, son
os ósos dos búfalos que o home branco axotaba para que se
precipitasen polo cantil e sobre os que disparaba logo, matando os
máis posibles ata a extinción. Unha metáfora atroz do que
significa o capitalismo, un consumo sen sentido, unha acumulación
nefanda polo mero feito de acumular.
A
película, ademais, amosa de trasfondo unha gran cantidade de valores
do pobo Lakota que retrata. Amosa como as mulleres curan, como as
restricións do mundo branco para elas lles son descoñecidas. Son
varios os momentos en que o des-prazamento de Weldon na comunidade
indíxena provocan certa hilaridade, mais con ela tamén sinalan o
papel tradicional de mediadoras e diplomáticas que as mulleres
tiveron nos pobos orixinarios e que fan que Weldon poida ocupar ese
espazo a carón de Touro Sentado sen oposición da poboación lakota.
Dende ese lugar, a muller branca dálle unha volta á imaxe da
Malinzin e padece tamén a violencia da xente branca por “traidora
á súa raza".
Ao
longo do filme, no mundo que se destrúe ante os nosos ollos, os
animais e a natureza están vivos e, tal e como indica Touro Sentado
no seu conmovedor discurso de oposición ao novo tratado que
desposuiría o pobo lakota das súas terras para sempre, non se pode
vender a terra porque a terra non nos pertence. En momentos coma este
intensifícase a importancia de como a película fala do pasado, mais
fala sobre todo do presente. Porque onde se ambienta, en Standing
Rock, o pobo lakota xunto cos demais pobos orixinarios, loita nestes
momentos contra a instalación dun oleoducto que contaminaría as
fontes de auga dos pobos que viven no territorio. E do resto da
humanidade.
A
película, ademais, fala do presente doutros xeitos. A supresión da
vontade política indíxena por parte do estado que aparece en Woman
Walks Ahead continúa nas farsas de
representación política e cultural dos pobos orixinarios na
actualidade tanto en Estados Unidos coma en Canadá, un tema presente
en diferentes creacións de artistas indíxenas tanto no pasado como
agora, dende Zitkala Sa a Brittany Johnston e Jake Smith, de quen
falarei a seguir. Woman Walks Ahead
establece así un diálogo que se ve sustentado na conmovedora
actuación de Jessica Chastain e sobre todo do actor cree Michael
Greyeyes, que nos deixa sen alento en cada minuto de metraxe co seu
corpo, voz e expresión.
Para
unha muller branca e galega coma min, un dos maiores logros da
película reside na aparición da lingua lakota coma o testemuño
máis intenso da supervivencia dos pobos indíxenas norteamericanos.
Esta é a primeira vez que «os indios» non din «hau», senón que
falan de forma poética e completa na súa lingua, que precisan de
intérpretes, que viven na violencia da tradución colonial, mais
libres no esforzo que piden aos ollos que len os subtítulos.
O visionado desta película coincidiume no tempo
con dúas alianzas máis fundamentais: os últimos momentos da
edición de Zitkala Sa en galego e a oportunidade de ver Spin
the Arrow, un proxecto das artistas
indíxenas canadenses Brittany Johnston e Jake Smith no que se nos
conta tamén a outra historia, a historia da ignominia dos estados
coloniais cara ás súas habitantes orixinarias. Na obra de Johnston
e Smith coñecemos non só o relato de si mesmas e da vida vista
polas comunidades indíxenas, como facía Sa, senón sobre todo a
representación ignominiosa, as políticas de onte e hoxe que seguen
promovendo o xenocidio físico e cultural mais, por enriba de todo, a
resistencia. Porque como di a personaxe que interpreta Emily Séguin
en Spin the Arrow:
«A nosa historia aínda non rematou». A única que cómpre que
remate, sen dúbida, é a das comunidades brancas occidentais que
seguimos ignorando e ocupando un espazo que non nos corresponde.
Woman walks ahead
directora Susanna White
The Bedford Falls Company /
Black Bicycle Entertainment /
Potboiler Productions, 2017
Comentarios
Publicar un comentario