As contadoras de contos por Lara Rozados

“A contadora de contos” é o último dos doce relatos que integran o volume Confusión e morte de María Balteira, de Marica Campo (Baía Edicións, 1996). Como podemos confirmar ao longo da obra de Campo, mestúranse e hibrídanse os xéneros literarios para que a poética, entendida como a acción, a capacidade transformadora do texto, opere desde todo o seu potencial. E este conto, a contadora de contos, máis dramático ca narrativo, ao se tratar dun diálogo entre avoa e neta, é o tal colofón para esta ducia de relatos que, coma doas, van enfiados nunha complexa rede que aínda non se pechou. Velaí a conxunción e que pecha o relato e o libro, solicitando que, lectoras críticas que somos, sigamos enfiando estas xoias de cristal.

Cristais especulares que teñen a facultade de rev/belar as imaxes que pousaron no inconsciente colectivo, ou de actuar como lupas sobre as eternas secundarias, causantes de todo mal, Evas, Pandoras, bruxas, Balteiras... Os contos, os mitos, as lendas que Marica Campo recolle neste volume, son espidos ante quen le, e as eternas silenciadas de súpeto teñen voz propia. Arrincamos con María Balteira, a soldadeira, que resulta que tamén trobaba e era ben destra coa bésta: o relato “Confusión e morte...” dará lugar ao groso do espectáculo teatral (case) homónimo, sobre o que se pode ler tamén recensión na Sega. Nel recupérase a unha muller que nos foi transmitida a través de dezaseis cantigas de escarnio e maldizer, e fala por si propia. No relato undécimo, “Mulleres no Camiño”, que conecta tamén co acto cuarto da obra de teatro, xúntanse nunha pousada contemporánea, facendo o Camiño de Santiago, a propia Balteira, a bruxa de Armenteira torturada na Inquisición Ana de Castro, a princesa peregrina Ingrid de Suecia, Dona Bela, a de Vilar de Donas, a quen cantara Cunqueiro¹ , e a narradora autodiexética do relato. Campo recupera estereotipos femininos da nosa tradición literaria, culta ou popular, e fai que a súa voz esconxure séculos de silencio e escurantismo. Empezando na Idade Media, percorrendo os mitos das xacias, condenadas a non deixar nunca os seus reinos nin transgredir as súas normas (podemos atopar concomitancias no recente Sapos e sereas de Ana Cabaleiro), os cervos encantados, chegando ao XIX, en que se ambienta o conto “Cronóforos” e a historia de lobismulleres “A fada”, ou aos nosos días, as que sempre se nos contaron como bruxas e desencadeantes do mal, torturadas e aldraxadas na memoria colectiva, son dignificadas². 

Esa dignidade pasa por devolverlles a voz: “Quere dicir, María Balteira”, comeza o libro. Quere confesar, mais a súa confesión non responde a ningún pecado que non sexa o da propia vida: “o arrepentimento non é posible onde a saudade é hedra que o abraza todo”. O segundo relato ábreo Oria “Láiome, Gundar, do tempo en que te amei”. “Ouh, río, soamente ti coñeces a miña historia”, comeza o “Soliloquio dunha xacia”. “Unha meiga en Albinoni”, a derradeira meiga da casa de Foscas, escribe as súas memorias, e como pon copas en Barcelona mentres pon en práctica os seus feitizos. Hai aquí unha narradora autorial, alén da meiga Leonor Veiga en primeira persoa, que atopa os manuscritos da súa tía, que llo legou todo a ela, mais nunca quixo que a súa sobriña seguira os seus pasos, nin transmitirlle os seus coñecementos. Tamén a meiga “en chuvia e sono”, na súa “confesión póstuma”, conta “Eu tiña nome e chegara de algures, lonxe. Tamén tiña irmán –moitos- e tal vez tiña pai. Da miña nai soamente recordo a voz ou non recordo máis que as palabras que fixeron de min o que agora son e serei polos séculos dos séculos”. A palabra, a voz, ten poder, constrúe. Confesando (non entendamos aquí o sacramento da confesión católica), declarando, xurando, estas mulleres sabias FAN. Ou desfán... No terrible capítulo titulado “Lavandeiras nocturnas”, as mulleres que agardan pola súa quenda nunha clínica para interromperen o embarazo intercambian palabras e recordos, e a memoria da muller que ten “cinco fillos que caben debaixo dun cesto e o mar non dá para tanto” está impregnada pola memoria do que viu a súa avoa. A lavandeira nocturna con sabas enchoupadas en sangue que solicita axuda é a muller a quen lle marchou o mozo para América deixándoa preñada e a quen o irmán vinculeiro bota da casa e ordena abortar. Ela morre desangrada e a “sandadora” Hermida, a Pilonga da Portela, paga coa cadea. E aínda será a muller deste vinculeiro, autor intelectual do masacre, quen ten que lavar as sabas ensanguentadas, e ao non lles dar quitado as manchas, queimalas finalmente. A muller que agardaba na sala de espera, cando segue á enfermeira, segue unha procesión de lavandeiras de sabas ensanguentadas.

Remata o volume como empezou, coa voz que narra, que troba, que conta a historia de seu, de todas nós. A avoa que lle conta á neta para a durmir que vén unha procesión de mulleres despeiteadas (rebeldes, insurrectas, o pelo e os corpos insubordinados), co nome gardado en olas de barro feitas por homes. A neta (o presente? O futuro? As que lemos?) ten de lles escachar as olas. E contar, contar, contar ovellas para durmir, ou cabaliños de mar, ou buguinas, ou mazás reinetas que xa non están pero deixan o arrecendo... “Como meigas e xacias e soldadeiras e mulleres que son chuvia e monxas que son pagás e contadoras de contos que regresan da China nun avión e xa dormen. E...” e así, con ese “e...” téndenos o fío Marica Campo. Para seguir contando.

Referencias:

CAMPO, Marica (1996): Confusión e morte de María Balteira. A Coruña: Baía Edicións.

CUNQUEIRO, Álvaro (1950): Dona do corpo delgado. Vigo: Galaxia.

EHRENREICH, Barbara e ENGLISH, Deirdre (1981): Brujas, parteras y enfermeras. Una historia de sanadoras femeninas. Barcelona: La Sal.

GOLDAR, Xosefa (1999): “Confusión e morte de María Balteira”, en Becerra Suárez, Carmen et. alii (eds): Asedios ó conto. Vigo: Servizo de Publicacións da Universidade de Vigo, pp. 245-250

Imaxe: Donas do ábside de Vilar de Donas, en Palas de Rei. Tirada do blog de Manuel Gago, http://www.manuelgago.org

1 Podemos ler os versos “Ese enorme silencio cristaíño e dourado!/ Si vos agora falares, miñas donas amigas,/ a vosa voz enchería, como unha fonte de ágoa, o vaso do silencio?” no “Rondeau das señoras donas pintadas no ouso o Vilar, no século XIV, cheirando unha frol” é un poema de Dona do corpo delgado (1950), onde Cunqueiro canta á igrexa de Vilar de Donas en Palas de Rei, onde Arias Pérez de Monterroso e a súa muller fundaron un mosteiro feminino. As pinturas do presbiterio, realizadas en 1434 para conmemorar o Ano Santo Compostelano, son de Petrus Nunii de Turis (ou Muni de Buris). A dona “pintada” e cantada por Cunqueiro cobra corpo e voz de seu e bótase a andar o Camiño neste relato de Marica Campo. Deamos por respondida a cunqueiriana pregunta: reborde o vaso do silencio!

 

2 Cadra a maior intensidade do xenocidio perpetrado pola “caza de bruxas” entre 1580 e 1630, coincidindo co declive das relación feudais, o auxe do capitalismo e o incremento das migracións e o traballo asalariado. De feito, é co cercamento de terras, o auxe do capitalismo, da Igrexa e do Estado, cando máis mulleres son asesinadas. Era un xeito de exterminio relacionado, por unha banda, co control do acceso ao coñecemento das mulleres, e tamén a actividades tradicionais, a mantenza de prácticas comunais, coa exclusión das mulleres da actividade económica, social e política e o control da reprodución; e por outra banda, a efectos “prácticos”, para confiscar propiedades, directamente. Eran maioritariamente mulleres de clase baixa, labregas pobres, as principais vítimas. En Galicia temos (entre moitos outros) o caso de María Soliño, xulgada por “bruxa” para a Igrexa se facer coas súas propiedades. Por outra banda, deuse a represión de mulleres que amosasen coñecementos que “desafiaban” o poder masculino sobre as ciencias: “A represión das sandadoras so o avance a medicina institucional foi unha loita política; e foi así en primeiro lugar porque forma parte da historia máis ampla da loita entre os sexos. En efecto, a posición social das sandadoras sufriu os mesmos altibaixos cá posición social das mulleres. As sandadoras foron atacadas pola súa condición de mulleres, e elas defendéronse loitando en nome da solidariedade con todas as mulleres” (Ehrenreich e English, 1981: 6, tradución de Lara Rozados).