“A
contadora de contos” é o último dos doce relatos que integran o
volume Confusión e morte de María Balteira, de Marica Campo
(Baía Edicións, 1996). Como podemos confirmar ao longo da obra de
Campo, mestúranse e hibrídanse os xéneros literarios para que a
poética, entendida como a acción, a capacidade transformadora do
texto, opere desde todo o seu potencial. E este conto, a contadora de
contos, máis dramático ca narrativo, ao se tratar dun diálogo
entre avoa e neta, é o tal colofón para esta ducia de relatos que,
coma doas, van enfiados nunha complexa rede que aínda non se pechou.
Velaí a conxunción e que pecha o relato e o libro,
solicitando que, lectoras críticas que somos, sigamos enfiando estas
xoias de cristal.
Cristais
especulares que teñen a facultade de rev/belar as imaxes que
pousaron no inconsciente colectivo, ou de actuar como lupas sobre as
eternas secundarias, causantes de todo mal, Evas, Pandoras, bruxas,
Balteiras... Os contos, os mitos, as lendas que Marica Campo recolle
neste volume, son espidos ante quen le, e as eternas silenciadas de
súpeto teñen voz propia. Arrincamos con María Balteira, a
soldadeira, que resulta que tamén trobaba e era ben destra coa
bésta: o relato “Confusión e morte...” dará lugar ao groso do
espectáculo teatral (case) homónimo, sobre o que se pode ler tamén
recensión
na Sega. Nel recupérase a unha muller que nos foi transmitida a
través de dezaseis cantigas de escarnio e maldizer, e fala por si
propia. No relato undécimo, “Mulleres no Camiño”, que conecta
tamén co acto cuarto da obra de teatro, xúntanse nunha pousada
contemporánea, facendo o Camiño de Santiago, a propia Balteira, a
bruxa de Armenteira torturada na Inquisición Ana de Castro, a
princesa peregrina Ingrid de Suecia, Dona Bela, a de Vilar de Donas,
a quen cantara Cunqueiro1
, e a narradora autodiexética do relato. Campo recupera estereotipos
femininos da nosa tradición literaria, culta ou popular, e fai que a
súa voz esconxure séculos de silencio e escurantismo. Empezando na
Idade Media, percorrendo os mitos das xacias, condenadas a non deixar
nunca os seus reinos nin transgredir as súas normas (podemos atopar
concomitancias no recente Sapos e sereas de Ana Cabaleiro), os
cervos encantados, chegando ao XIX, en que se ambienta o conto
“Cronóforos” e a historia de lobismulleres “A fada”, ou aos
nosos días, as que sempre se nos contaron como bruxas e
desencadeantes do mal, torturadas e aldraxadas na memoria colectiva,
son dignificadas2.
Esa
dignidade pasa por devolverlles a voz: “Quere dicir, María
Balteira”, comeza o libro. Quere confesar, mais a súa confesión
non responde a ningún pecado que non sexa o da propia vida: “o
arrepentimento non é posible onde a saudade é hedra que o abraza
todo”. O segundo relato ábreo Oria “Láiome, Gundar, do tempo en
que te amei”. “Ouh, río, soamente ti coñeces a miña
historia”, comeza o “Soliloquio dunha xacia”. “Unha meiga en
Albinoni”, a derradeira meiga da casa de Foscas, escribe as súas
memorias, e como pon copas en Barcelona mentres pon en práctica os
seus feitizos. Hai aquí unha narradora autorial, alén da meiga
Leonor Veiga en primeira persoa, que atopa os manuscritos da súa
tía, que llo legou todo a ela, mais nunca quixo que a súa sobriña
seguira os seus pasos, nin transmitirlle os seus coñecementos. Tamén
a meiga “en chuvia e sono”, na súa “confesión póstuma”,
conta “Eu tiña nome e chegara de algures, lonxe. Tamén tiña
irmán –moitos- e tal vez tiña pai. Da miña nai soamente recordo
a voz ou non recordo máis que as palabras que fixeron de min o que
agora son e serei polos séculos dos séculos”. A palabra, a voz,
ten poder, constrúe. Confesando (non entendamos aquí o sacramento da
confesión católica), declarando, xurando, estas mulleres sabias
FAN. Ou desfán... No terrible capítulo titulado “Lavandeiras
nocturnas”, as mulleres que agardan pola súa quenda nunha clínica
para interromperen o embarazo intercambian palabras e recordos, e a
memoria da muller que ten “cinco fillos que caben debaixo dun cesto
e o mar non dá para tanto” está impregnada pola memoria do que
viu a súa avoa. A lavandeira nocturna con sabas enchoupadas en
sangue que solicita axuda é a muller a quen lle marchou o mozo para
América deixándoa preñada e a quen o irmán vinculeiro bota da
casa e ordena abortar. Ela morre desangrada e a “sandadora”
Hermida, a Pilonga da Portela, paga coa cadea. E aínda será a
muller deste vinculeiro, autor intelectual do masacre, quen ten que
lavar as sabas ensanguentadas, e ao non lles dar quitado as manchas,
queimalas finalmente. A muller que agardaba na sala de espera, cando
segue á enfermeira, segue unha procesión de lavandeiras de sabas
ensanguentadas.
Remata o volume como empezou, coa voz que narra, que troba, que conta
a historia de seu, de todas nós. A avoa que lle conta á neta para a
durmir que vén unha procesión de mulleres despeiteadas (rebeldes,
insurrectas, o pelo e os corpos insubordinados), co nome gardado en
olas de barro feitas por homes. A neta (o presente? O futuro? As que
lemos?) ten de lles escachar as olas. E contar, contar, contar
ovellas para durmir, ou cabaliños de mar, ou buguinas, ou mazás
reinetas que xa non están pero deixan o arrecendo... “Como meigas
e xacias e soldadeiras e mulleres que son chuvia e monxas que son
pagás e contadoras de contos que regresan da China nun avión e xa
dormen. E...” e así, con ese “e...” téndenos o fío Marica
Campo. Para seguir contando.
Referencias:
CAMPO, Marica (1996):
Confusión e morte de María Balteira. A Coruña: Baía Edicións.
CUNQUEIRO,
Álvaro (1950): Dona do corpo
delgado. Vigo: Galaxia.
EHRENREICH,
Barbara e ENGLISH, Deirdre (1981): Brujas,
parteras y enfermeras. Una historia de sanadoras femeninas.
Barcelona: La Sal.
GOLDAR,
Xosefa (1999): “Confusión e morte de María Balteira”, en
Becerra Suárez, Carmen et. alii (eds): Asedios
ó conto.
Vigo: Servizo de Publicacións da Universidade de Vigo, pp. 245-250
Imaxe:
Donas do ábside de Vilar de Donas, en Palas de Rei. Tirada do blog
de Manuel Gago, http://www.manuelgago.org
1
Podemos ler os versos “Ese enorme silencio cristaíño e dourado!/
Si vos agora falares, miñas donas amigas,/ a vosa voz enchería,
como unha fonte de ágoa, o vaso do silencio?” no “Rondeau
das señoras donas pintadas no ouso o Vilar, no século XIV,
cheirando unha frol” é un poema de Dona
do corpo delgado (1950),
onde Cunqueiro canta
á igrexa de Vilar de Donas en Palas de Rei, onde Arias Pérez de
Monterroso e a súa muller fundaron un mosteiro feminino. As
pinturas do presbiterio, realizadas en 1434 para conmemorar o Ano
Santo Compostelano, son de Petrus Nunii de Turis (ou Muni de Buris).
A dona “pintada” e cantada por Cunqueiro cobra corpo e voz de
seu e bótase a andar o Camiño neste relato de Marica Campo. Deamos
por respondida a cunqueiriana pregunta: reborde o vaso do silencio!
2
Cadra
a maior intensidade do xenocidio perpetrado pola “caza de bruxas”
entre 1580 e 1630, coincidindo co declive das relación feudais, o
auxe do capitalismo e o incremento das migracións e o traballo
asalariado. De feito, é co cercamento de terras, o auxe do
capitalismo, da Igrexa e do Estado, cando máis mulleres son
asesinadas. Era un xeito de exterminio relacionado, por unha banda,
co control do acceso ao coñecemento das mulleres, e tamén a
actividades tradicionais, a mantenza de prácticas comunais, coa
exclusión das mulleres da actividade económica, social e política
e o control da reprodución; e por outra banda, a efectos
“prácticos”, para confiscar propiedades, directamente. Eran
maioritariamente mulleres de clase baixa, labregas pobres, as
principais vítimas. En Galicia temos (entre moitos outros) o caso
de María Soliño, xulgada por “bruxa” para a Igrexa se facer
coas súas propiedades.
Por outra banda, deuse a represión de mulleres que amosasen
coñecementos que “desafiaban” o poder masculino sobre as
ciencias: “A
represión das sandadoras so o avance a medicina institucional foi
unha loita política; e foi así en primeiro lugar porque forma
parte da historia máis ampla da loita entre os sexos. En efecto, a
posición social das sandadoras sufriu os mesmos altibaixos cá
posición social das mulleres. As sandadoras foron atacadas pola súa
condición de mulleres, e elas defendéronse loitando en nome da
solidariedade con todas as mulleres” (Ehrenreich e English, 1981:
6, tradución de Lara Rozados).
Comentarios
Publicar un comentario