Non outra novela máis sobre a Guerra Civil por Emma Pedreira

Fotografía Paula Gómez del Valle

Dá a sensación, cando falamos da Guerra Civil española, que xa todo está escrito e que nada queda por levar ao papel. Que dalgún xeito todo o de irresoluto que ficou atrás do conflito está a pairar fisicamente sobre a nosa realidade mais que na cuestión literaria a tinta xa ten secado como o sangue en cicatrices vellas. Pero tamén dá a sensación de que só a tinta masculina ten contribuído a esta teima de sanación. Son moitas e moi boas as liñas que se concentraron a falar do conflito (sen contar con lateralidades, marxinalidades, tanxencialidades, testemuños, alegorías e derivativos que ten dado a guerra e as súas consecuencias), mais, canto hai de feminino na escrita, ben de ficción ben testemuñal, da Guerra Civil?

Podería dicirse que La voz dormida de Dulce Chacón, Si a los tres años no he vuelto, de Ana Cañil e Inés y la alegría de Almudena Grandes, serían tres das grandes obras onde a autora, o eu narrativo e os espazos da narración son explícitamente femininos. A isto poderiamos unir algún relato de Luisa Carnés, recuperada con xustiza nos últimos tempos, Dime quien soy, de Julia Navarro e pouco máis. Falo do epicentro da guerra, do nó dos anos 36 a 39.

Ocorre igual en Galiza, hai esta escaseza? Podemos dicir que, na ficción narrativa e en masculino, si. É abondosa a narrativa escrita por homes que andou a refollar no antes-durante-despois da Guerra Civil. Outra cousa diferente é a memoria e aquí poderiamos rescatar a prosa testemuñal de Syra Alonso nos seus Diarios ou de Mariví Villaverde en Tres tempos e a esperanza (Colección Mulleres, A Nosa Terra), Residente Privilexiada de María Casares (Trifolium).

Na ficción narrativa a guerra ou o período de represión e loita antifranquista posterior é un algo de esguello en Atracción total de Carmen Blanco (Xerais), Seique de Susana S. Aríns (Através editora) e As mans da terra de Laura Rey Pasandín (Toxosoutos). Memoria de cidades sen luz de Inma López Silva (Xerais) e, para crianzas, Asombra descalza de An Alfaya e Tristes armas, de Marina Mayoral (Xerais).

Seguen as sensacións cando pensamos en cal sería, daquela, o papel da muller no momento do conflito: gardar a casa, gardar a apariencia, gardar os fillos, a leira, o gando (se é que era muller do rural), gardar os segredos, gardar a memoria. E por que, se tan enorme era a súa función, non se detivo a literatura a falar do lugar das mulleres durante a guerra, e o seu foco está no masculino só, a omnisciencia narrativa dá en seguir escapados polo monte, agochados nos tobos, presos nas cadeas ou soldados na fronte? Non quero determe a falar das mulleres que teñen pasado polas obras desta temática da man de Fernández Ferreiro, Rivas, Riveiro Coello, pois a miña teima é buscar a voz feminina retratándose a si mesma nun determinado momento e lugar.

Por iso é xusto dar a benvida a novelas como Escapados, de María del Carmen Rey Núñez, que ten na editorial Toxosoutos a súa estrea como autora. De Mazaricos e do 61, Rey Núñez non se axusta con fidelidade á etiqueta de “outra novela máis sobre a Guerra Civil” que adoitamos saloucar cando temos nas mans outra obra máis destas características. Enumerar as carencias é o que ten, que ficamos a escoitar o que se nos conta e se, por engadir atractivo, isto o fai unha voz absolutamente descoñecida e que desde a contracapa do seu libro continúa a nutrir o misterio do case anonimato, imos ter que adicarlle horas ás case catrocentas páxinas de Escapados.

É ben difícil reseñar esta novela sen destripala sen intención de amolar, xa que a sorpresa está aí, en descubrir que nada é como se pinta arredor do título e das cincuenta primeiras páxinas e que qué mágoa que non fiquen ben a nivel deseño as arrobas (@) nas portadas dos libros, porque Escapad@s sería absolutamente xenial para dar unha idea do que se nos vai propoñer con esta lectura. Un si pero non.

Di a contraportada, sen moita intención de roubarnos o alento, que esta é a historia de Pepe e Roque e nós, lectoras que aínda non entramos no papel, teremos que crelo e volver saloucar: outra novela máis sobre a Guerra Civil! Si pero non, pois deberían ser máis atrevidas as editoras e as autoras ao presentarnos un produto que xoga a tentarnos e facer máis exhibición das súas boas cualidades: Pepe e Roque están aí si, pero tamén Serafina, A Chilena, Trina, Prudencia, Xosefa Manuela, Clarisa, Celina e todas as nais, fillas, amantes, amigas, esposas, que sobrelevan as luces e as sombras desta historia. Porque Escapados vai diso, da deserción e do xogo de conciencia, do medo tan pouco libre e de fuxir a vida ou morte, pero tamén das casas a medio poboar e as bocas silenciadas e represariadas das mulleres que nin tomaron as armas nin fuxiron ao monte e que deberon combater en primeira liña de fogo: as súas casas, as súas familias, os seus negocios e que non foron tidas en conta senón para ser tratadas como un refugallo da guerra, como botín ou como algo menos que unha advertencia a eses homes aollados pola xustiza.

As mulleres ficaron no fogar mantendo os puntais da casa física a base de chantar o seu propio espiñazo na dor, no medo e na soidade. As crianzas e os vellos e vellas da casa tamén caeron sobre elas, o campo esquilmado polo poder, o gando –pouco e a disposición do abuso-, o propio corpo. E ese labor de agardas e silencios.

María del Carmen Rey Núñez dá conta do que fica na aldea despois da deshabitación imposta dos homes, que fuxiron ou foron convocados a unha guerra. Como crianzas, xente vella e tolleita actúan como sobrantes mentres a vida vai sendo devorada darredor e só o medo arma os ósos.

Pepe e Roque fican a saber onde no medio do monte, máis as vidas que van compoñendo o xogo da supervivencia día tras día, son fundamentalmente femininas e manteñen vivo o lume para cando os fuxidos –ou os idos- poidan voltar á casa.

Rey Núñez domina o relato real, vido da experiencia, da vivencia familiar ou do escoitado en núcleos próximos e téceo con mestría sobre un abondoso pano de retallos de ficción, difuminando contornos até facer crible o fantástico e improbable e, sen embargo, deixando ao natural as sensacións crúas e violentas dos tempos de guerra. Hai esceas desgarradoras que fan que deteñamos a lectura arrepiadas e collamos folgos antes de continuar, pero podemos pousar naquelas peles de hai oitenta anos e sentirnos con ese medo pegado ao óso, grazas ás palabras coidadas e precisas, aloumiñantes ou doídas, desta nova autora que se nos presenta, espida de datos rimbombantes, como a súa biografía na contracapa.

P.D.: no momento de escribir esta recensión, chega ás miñas mans outra obra editada por Toxosoutos, Cando pasou o que pasou, de Rosario Regueira Cereijo, baseada en feitos reais que aconteceron durante a guerra na zona de Miño.

María del Carmen Rey, Escapados, ed. Toxosoutos, 2017