I-Resistir(se) por María Reimóndez

Fotografía Paula Gómez del Valle

Hai libros que cando unha os abre, abre unha porta irresistible que xa non se volverá pechar. Algúns, ademais, resultan irresistibles porque se resisten ás lecturas fáciles, á clasificación, á mesura. O caso de “La mucama de Omicunlé”, da autora dominicana Rita Indiana (Santo Domingo, 1977), podería ser exemplo paradigmático de todo isto. O libro, como amosa a contraportada, resístese a unha definición e lectura en termos de “trama”. É certo que poderiamos resumir o seu contido como a historia de transmutación e viaxes no tempo de Alcide Figueroa, a “mucama” do título. Mais iso diría pouco ou nada, sería mesmo enganoso, en canto ao que esta novela contén.

Calquera intento de reducir o texto de Indiana a unha estrutura, fracasa de antemán. O fito marabilloso desta obra recae precisamente nunha lectura coma unha cicloxénese explosiva que arrastra, que descoloca e que nos pon diante dunha intensa vertixe emocional e sensorial. Pois certo é que a novela de Rita Indiana fala de destrución ecolóxica, de vidas queer, de transexualidade, de santería, de viaxes no tempo. Fala, porén, aínda de moito máis. E faino contándonos unha historia que na que, dende o punto de vista argumental, todo encaixa, abraia e nos fende.

A pulsión pola vida, a crítica de xénero(s) e ecolóxica, a conexión cunha sociedade complexa e magoada arrinca nas primeiras páxinas desta novela que nos sitúan nunha República Dominicana do 2024 onde a desigualdade chegou a un extremo atroz e onde a degradación ambiental fai da vida un exercicio de subsistencia ou luxo extremo dependendo de en que lado da distancia social unha se atope. Aí comeza a peripecia de Figueroa, que despois de moito observar o ben máis prezado da súa empregadora (unha santera con altas conexións co poder), unha anemone non só valiosísima por escasa senón tamén polos poderes que se lle atribúen, decide roubala e, a través dela, transmutar nun home, como sempre sentira dende os días en que practicaba a prostitución performando ser un mozo.

A partir de aí, as historias aparentemente inconexas e flutuantes no tempo, comezan a tomar forma e a converxer no personaxe de Figueroa, que se move no tempo con total axilidade. Dende o seu inicio no futuro, a novela transpórtao a un tempo que podería ser os nosos días, convertido no pintor que se une por interese a un grupo que tenta evitar a desfeita ambiental (e que como é evidente nos fragmentos que acontecen no futuro, non dá) e acaba afondando no pasado colonial a través da pintura e de máis viaxes no tempo.

Porén, como xa indiquei, a escrita de Indiana está moi por enriba da súa trama sorprendente e engaiolante. Está chea de cor, de sons, de pulsións. Dende Goya, a música contemporánea ata os bucaneiros do século XVII, todo atopa o seu lugar. Mais tamén atopan lugar críticas que non son só as evidentes e que teñen que ver coa lingua e coa nosa posición colonial*. A novela, que baila co seu castelán dominicano, interroga a nosa posición peninsular. Fai que unha teña a sensación permanente de que lle faltan as ferramentas críticas e lectoras para atender a toda a súa riqueza e, porén, é nesas fendas e nesa incomodidade de onde nace a comunicación e o contacto real coa outra. Indiana interróganos sobre os límites da intelixibilidade e sobre o pasado colonial que abre futuros de miseria. É unha escrita que se nos resiste e que con iso resulta non só irresistible, senón imprescindible.

*Cómpre sinalar que a obra non foi accesible na península ata que unha editora do estado español decidiu publicala. A falacia de que o castelán é “la lengua que nos une” amósase de xeito moi claro cando tentamos explorar a literatura de lugares hispanoparlantes que se atopan fóra da península ibérica. Lugares de onde nos é urxente, como entidade colonial que -aínda- somos, escoitar e coñecer e absorber o máis posible. Resulta paradoxal que obras sobranceiras como as de Indiana, que acaba de recibir o Premio Vargas Llosa (a única muller e ademais lesbiana, en recibilo nunca) resulten inaccesibles ata que as publica un selo español. 

[Rita Indiana, La mucama de Omicunlé, Editorial Periférica, 2015]