Os últimos índios por Eli Ríos

2012. " Os empresarios galegos volven ser vítimas dun atentado terrorista. A fábrica de Mobles Silva, propiedade do coñecido empresario compostelán Amador Silva, foi atacada de madrugada con dous cócteles molotov" (p. 9). Así comeza Os últimos índios de P. Janeiro, cunha información de axencias na que se dá conta do final da novela. E non pensedes que fago spoiler, non. É a propia autora quen o fai. Cunha estrutura circular perfecta o libro empeza no punto exacto no que comezou... ou non... Realmente o principio e o final son pechados? É relevante o incendio da fábrica de mobles ou quizais estamos perdendo nos titulares a miga da cuestión? Pois si! P. Janeiro debulla, nesta nota de axencias, toda a información que poderíamos encontrar en calquera xornal, no noso día a día, e que asumimos como verdades universais. Temos o feito cualificado como un atentado terrorista, as iniciais do presunto pirómano, a intervención da policía, o apoio dos partidos políticos ao empresariado galego ou a investigación da relación do autor con grupos anarquistas ou independentistas. E a autora obríganos a repensar o que lemos, a nova. Retrocede aos días anteriores na vida do presunto pirómano para preguntar(-nos) os porqués. Por que alguén toma a decisión de incendiar unha empresa? Son certas as etiquetas que lle axuntan no diario? Por que o alcalde e os políticos o cualifican de atentado terrorista? Por que falan de ataques nos centros de crecemento económico do país? Por que alguén querería atacar postos de emprego? Por que só deteñen a unha persoa? Todas estas preguntas quedan pendentes nesa primeira nota de axencias e iranse desvendando mentres lemos o cotián do protagonista, Pedro. Ou non... porque o primeiro capítulo quen nos conta a súa vida é Maxina, a filla de Manolo, o ex-compañeiro de traballo de Pedro. Entón a que vén toda esta lea do si ou do non? Pois a que a autora xa nos avisa desde as primeiras páxinas que debemos prestar atención porque nos quere dentro dunha lectura activa. Vainos presentar a imaxe xeral dun quebracabezas que hai que petelar unha a unha e, como tal quebracabezas, unha peza non vai funcionar sen o elo coa anterior. E todas, ata a máis diminuta, teñen a súa importancia. E, aquí, neste punto, é onde se encontra o grande logro desta novela.

Na maioría de relatos nos que hai un misterio por resolver costumamos ler un prota que pasa determinadas penurias e consegue resolver. En Os últimos índios, non. Estamos ante unha historia coral na que cada persoa ten voz propia e unha situación persoal que converte nos últimos índios a Maxina, Marcial, Manolo e Pedro. Aquí encontramos as diversas personaxes protagonistas nun contexto que as vai definir por completo (psicolóxica, físicamente, etc), que as diferencia, unha das outras, ou que aporta os motivos e razóns para comportarse dunha maneira ou outra ( ou que as outras personaxes se comporten así con elas). E as personaxes que rodean as protagonistas non son simples adobíos narrativos. Cumpren unha función. Unha función decisiva. A primeira lembranza que ten Pedro na cela (antes do primeiro capítulo) son as palabras da súa nai, Maxina non regresaría a Compostela sen a chamada da nai, Marcial non podería manterse económicamente se non fose polo traballo da súa muller, etc Si, as personaxes secundarias, as esquecidas nas narrativas toman aquí un papel protagonista desde as posicións subalternas da sociedade. Sen elas non sería posible o desenvolvemento dos acontecementos. E, como dicía no comezo, ata as máis pequenas son fundamentais. Neste caso, a filla de Marcial. Unha nena de dous anos que non dí unha soa palabra en toda a novela, pero que ten nome: Paula. É ela quen marca os tempos das reunións que as personaxes teñen para debater como realizar o ataque, é ela quen obriga a incorporar un sistema de retención infantil no vehículo co que vixían a fábrica de mobles, é ela quen, sen dicir palabra, define a estratexia do asalto, é ela quen, sen nin sequera un son, vai cambiar a vida do matrimonio de Marcial, e, aínda máis importante, é ela quen nos vai indicar os trazos psicolóxicos ou describir os comportamentos das persoas. E cando non está ata a narradora omnisciente o fai notar: " Sorprendeulle que Marcial non levase a nena consigo, era unha imaxe case habitual, a cativa durmindo no colo protector do seu pai delincuente mentres eles tres conspiraban, era un pouco como un amuleto" (p.77)

Os últimos índios de Patricia Janeiro retrata unha realidade social que os grandes medios de comunicación tentan ocultar: o abuso dos empresarios nos momentos de crise. Esta situación laboral conduce as personaxes protagonistas a unha situación extrema na que optan pola violencia, pero, como xa vimos, o feito en si non é o sobranceiro deste texto, non. O singular é o xuntar das pezas que nós como lectoras fagamos. A nosa lectura activa. Ese exercício tan agradecido que non procura unha recepción pacífica e si revoltarnos contra as inxustizas desde a primeira liña. Ese movemento ao pensamento crítico polo que nos guía a Nosa Señora das Letras cunha mestría e intriga que non decae ata a última páxina. A pesar de coñecer o final na primeira.

[ Os últimos índios, Patricia Janeiro, Concello de Santiago, 2017]