A Distancia por Lorena Conde

Fotografía Paula Gómez del Valle

Hai entre a teoría e a praxe, entre os principios e os actos, entre os ideais e a vida diaria unha distancia que é ás veces dunha profundidade insalvable.

E delas fala Patricia A. Janeiro no seu recente Manual básico de hostalería. Un libro breve, lixeiro e armado cunha intelixencia retranqueira que fai imposible a súa lectura discreta no autobús ou na consulta do médico. Proben e verán.

A historia, como a propia autora di, non é complicada: tres camareiras en situación precaria vense envoltas, sen saber moi ben como sucedeu, nun crime. Dende aí, Janeiro lanza cordas a outras tramas paralelas que se enredan na principal e miden esas distancias das que falabamos: a distancia entre o que se agarda dos xestores da cousa pública e o seus cuestionables intereses persoais; a distancia entre o ideario dos empresarios da esquerda e as súas prácticas, a distancia entre a honestidade esixible aos medios e as súas servidumes e, finalmente a distancia entre o que di a letra de calquera convenio e as condicións reais de traballo; asunto este que, hai que recordar, non é só unha cuestión de mala praxe puntual, senón unha práctica constante e mesmo desculpada como algo menor no caso de determinadas profesións:

Unha vez un daqueles líderes pedíralle que lle puxese unha cervexa máis cando xa estaban pechando, a ti que máis che dá, e ela dixéralle, de camarada a camarada, que se lle pensaba reclamar el as horas extraordinarias ao xefe ou el só estaba para defender os obreiros do metal. “Nena, non compares” ofendérase el. A culpa era de Marx, que se esquecera de incluír o capítulo das nenas cando estaba a redactar O Capital. (Manual p.82)

Patricia A. Janeiro non predica. Lonxe de explicarnos como deberían ser as cousas, aproveita esas distancias para construír un fresco da vida compostelá pintado a escopetazos. O resultado é unha sorte de opereta bufa que nos planta diante dos fuciños a cidade que non aparece en ningures. A Compostela de entre bastidores que non se lle ensina aos visitantes nin a certos sectores da cidadanía para que non se aususten. Unha cidade ben distinta da que Janeiro debuxaba noutros traballos anteriores como Caixa de mistos ou A perspectiva desde a porta.

De feito a propia Patricia, nun xogo de opostos, define esa cidade que retrata o Manual como o negativo fotográfico da cidade que ela ama “unha cidade na que sería impensable ter tres alcaldes nunha lexislatura; na que un medio de comunicación nunca querería ditar a política local e os explotadores non se crerían libertadores.” (Manual p.103)

Tal e como xa ten explicado a autora, o seu coñecemento dos clarescuros da hostalería compostelá son de primeirísima man e iso nótase. Patricia A. Janeiro fai unha análise irónica pero moi afinada desa sorte de free style co que se aplica o convenio do sector:

“As horas extra nos bares teñen truco. O máis sincero dos patróns pódeche dicir que nunca se sabe a que hora vai pechar, depende da xente que haxa e de cómo fose a noite, non vas deixar de servirlle a alguén porque dea a hora se estiveches media noite parada. Iso, e que non sabes cánto che vai levar limpar, depende do porco que estea todo. Outros din que non son horas extra, que porque saias un pouco máis tarde un día non pasa nada, xa o compensas entrando máis tarde outro. Pero nin o de saír máis tarde é so un día, nin chega nunca ese misterioso día no que che está permitido entrar máis tarde. (Manual p.53)

(...)

O xefe díxolle que non todo na vida era cuestión de cartos, que había máis cousas. Se el mirase tanto o carto coma ela, dixo, non lle debería pagar a noite, porque aquilo era un negocio e ela non estaba traballando. Ter o bar aberto unha noite coma aquela xeráballe máis gasto ca beneficio, así que se podía dicir que aquela noite abrira só para pagarlle a ela. Porque el sempre pagaba aos seus empregados, mesmo que non fixese cartos. (Manual p.81)

Pero tampouco parece descoñecer os vicios da política ou do xornalismo:

“O outro día díxenche que se me ocorreran unha serie de artigos de opinión coa problemática da permisividade cos mendigos... e vas ti e dáslle a noticia á nena de local? Cres que unha rapaza vai saber escribir co carácter que lle dou eu?” (Manual p.85)
(...)
O director ergueuse e foi pechar a porta que o outro nin se molestara en arrimar cando entrara no despacho coas súas mexericadas.
“Escóitame ben” volveu á súa mesa. “Imos seguir publicando as novas dos mendigos porque nos vai moito niso... (Manual p.86)

A grandísima sorte que temos as lectoras é que a autora decidira contar todas estas miserias nunha narración áxil, chea de piscadelas, xiros e retranca que consegue movernos con rapidez dun escenario a outro.

Patricia Janeiro, lonxe da narración notarial, sitúase nun humor irreverente certamente refrescante, malia que sexa imposible evitar no final da novela un certo pouso amargo. Á fin e ao cabo estoutra distancia, a que media entre o Manual e a nosa vida diaria, non parece tanta.

No tocante aos personaxes, Janeiro non necesita moito máis de cen páxinas para repartir estopa en todas direccións: políticos mediocres e corruptos, xornalistas deshonestos e servís, empresarios hipócritas e trapalleiros...

Tampouco se salvan da melé as tres protagonistas: tres mulleres novas que fan a súa vida integradas no estado de excepción do precariato cunha normalidade que todas recoñecemos e nunha anestesia que todas aceptamos.

Ela tíñase anoxado moito con Vane porque era a primeira que lle daba sermóns aos demais sobre a dignidade profesional e despois co seu xefe sempre baixaba a cabeza. Agora que se decidía a deixar o choio o único que se lle ocorrera dicirlle era que agardase a ter outra cousa, coma se iso fose posible. (Manual p.20)

Así aparecen as tres camareiras, algo menos caricaturizadas có resto dos personaxes, recoñecidas como figuras con pasado, presente e futuro, con nome; ou, dito nas parabras de Patricia: na novela as camareiras teñen nome e, deles, poucos o teñen. Porque normalmente son os homes, profesionais, cun perfil ben definido, os que teñen nome, e as camareiras son as anónimas. Eu quixen darlle a volta a isto. Elas son as que teñen nome e evolucionan.¹

Tres mulleres atrapadas na lóxica da supervivencia que, cando entenden que o que poden perder é escaso, poñen a xirar a roda da acción na novela:

Con iso abondaba, as pretensións desorbitadas coas que aquela madrugada pensaban confrontar aos hostaleiros do ramo eran as condicións mínimas que establecía a lei e estaban ratificadas por eles mesmos. (Manual p.54)

(...)

Empapelando as portas así de seguida remataron coa fita adhesiva, e a seguinte idea tívoa ela. “Deberiámola cravar nas portas, como as teses de Lutero”. Ou como as cabezas de animais mortos da mafia. (Manual p.54)

Unha acción que as vai enredar inesperadamente nun crime e da que finalmente sairán non con maior fortuna, pero si máis fortes.

É aprezable ás claras a evolución da escrita dePatricia A. Janeiro dende a súa primeira novela. O Manual é un libriño fluído, que se deixa beber moi ben. Divertido e notablemente máis medido e axustado en relación á solemnidade excesiva dalgúns dos textos máis antigos.

De ter que poñer algún pero a este libro, podería mencionarse, por unha banda, a sinxeleza da trama policíaca que en ningún momento entra no rego das convencións do xénero; e, pola outra, a simplicidade esquemática coa que se debuxan os personaxes secundarios. Aínda que, como xa a propia autora revelou, nin ela pretendía facer unha novela negra nin a caricatura dá moito espazo para os matices psicolóxicos.

En resumo, e volvendo ao asunto das distancias, pódese dicir que Patricia A. Janeiro vén de nos escribir unha peza furiosamente divertida, cun certo aroma de verbena bufonesca que recorda nalgúns momentos ao Mendoza de El misterio de la cripta embrujada pero que non perde nunca de vista o obxectivo: retratar nunha fotografía algo movida a mecánica interior dunha cidade real, con luces e sombras pola que os unicornios que nos venden os reclamos turísticos sabemos que non pacen.