Clausuras, enxurradas, fisuras por María Reimóndez

Fotografía Paula Gómez del Valle

Para as persoas ás que nos gusta ler filosofía e pensamento, en particular feminista, non deixa de ser unha boa nova que Axóuxere ofreza un ensaio escrito por unha autora e ademais centrado no tema do xénero como categoría. Para quen coñeza de entrega previas a escrita de Rebeca Baceiredo saberá de antemán que en ningún caso imos atopar un enfoque lixeiro ou superficial.

O obxectivo deste volume, como o describe a autora, é “xustificar a relación entre a disposición de xénero e os réximes de propiedade” e para iso anuncia na introdución que utilizará tanto a revisión histórica, non só occidental, coma o enfoque metafísico. Resulta este, ao meu ver, un obxectivo ben ambicioso e que presenta para min como lectora e teórica certas dificultades que tentarei debullar a seguir.

Seguramente o atranco máis importante á hora de conseguir o obxectivo proposto, en particular para persoas que, coma min, partimos dunha visión feminista decolonial da teoría e a práctica, reside na dificultade que o libro de Baceiredo amosa á hora de superar unha visión eurocéntrica que vai máis alá de botar unha ollada de esguello cara a certos lugares. O eurocentrismo da escrita filosófica occidental, en absoluto exclusivo deste texto, ponse de manifesto primeiramente nunha cuestión básica de fondo: no suxeito que pretende narrar e historizar dando explicacións “totais”. O problema non reside tanto na complexidade de tentar coñecer a experiencia humana na súa totalidade, senón na clausura, para utilizar a terminoloxía da autora, que estes propios intentos marcan. Son as clausuras das que fala Gayatri C. Spivak en “Pode falar a subalterna?”, o disfraz invisible dun suxeito pensante que só dende o eurocentrismo pode nin sequera formular tal tarefa.

No texto de Baceiredo, este suxeito eurocéntrico de afán omnisciente materialízase no contraste constante que se dá entre a localización exacta das situacións das mulleres occidentais no tempo e no espazo e a abstracta e anecdótica das súas outras. Así, mentres que as mulleres occidentais están situadas dende a Grecia e Roma clásicas en diferentes períodos e se narran a si mesmas ata certo punto, as súas outras aparecen como inmutables e as referencias a tribos e pobos de diferentes continentes faise sen atender a ningún criterio temporal e moito menos de autorrepresentación. Elas son narradas como exemplos para os diferentes réximes económicos e de xénero que dende occidente interesa recapitular, como puntos de contraposición e vistos polos ollos de antropólogos (masculino non accidental) en calquera época histórica. Endexamais a análise parte das epistemoloxías propias e moito menos se fala en certa profundidade da ruptura que a colonización supuxo para a poboación mundial como o factor de disrupción económica, social e cultural máis complexo dende o que relatar calquera discurso filosófico e político.

Se cadra, o que todo isto nos ensina, é que o suxeito filosófico occidental, tamén o feminista, segue tendo como tarefa pendente (e urxente) reformularse dende o punto de vista da colonialidade; unha tarefa pendente da que dependen todas as cousas, da ecoloxía á economía. Por iso, no que resta de recensión me centrarei en ler o texto de Baceiredo como un relato exclusivamente occidental, marcado pola hexemonía da metrópole mais que tamén ten abondas cousas que contribuír para o entendemento de occidente (que non do mundo na súa totalidade).

Dende este punto de vista, a materialización da escrita de Baceiredo neste volume fainos sentir a pulsión dunha enxurrada que transforma Oiko-nomía de xénero nun libro máis de intuición que de acto. Resístese, e este é un aspecto interesante, a unha lectura de experiencia fluída, esixe ás lectoras un esforzo. A intuición non deixa de ser unha posición ontolóxica interesante ante un libro coma este. Porque no medio da enxurrada podemos albiscar e preservar momentos de grande interese para o entendemento do xénero en occidente, algunhas leccións de precioso valor que xustifican a publicación e lectura do volume con creces. Primeiro, a relectura de certos períodos históricos en claves que non son as habituais (léase, as patriarcais). A combinación do xénero coa lectura económica axuda a reformular as narrativas contadas polo patriarcado, que impiden ver os luscos fuscos e sobre todo a posición que as mulleres ocuparon en diversos momentos históricos non como algo “natural”, nin sequera “cultural” senón puramente “económico”. A explicación que Baceiredo fai da mutación de certas liberdades ou restricións para as mulleres en diferentes momentos da historia axuda a entender ata que punto os intereses económicos marcan, dende a Grecia clásica ata a actualidade, os réximes aceptables de xénero.

Igualmente, a enxurrada de modos, datos e exemplos axuda a entender que os réximes de xénero non foron se cadra tan homoxéneos como se nos quixo facer pensar. De especial interese creo que é a parte do libro na que se fala do amor romántico e o capitalismo, porque nos axuda a ver esa revisión da historia patriarcal contada (e fragmentos da historia feminista) dende outra óptica. Axúdanos a entender a necesidade que o capitalismo ten do xénero como categoría porque, sen ela, vender resulta un exercicio moito máis complicado, igual que se dificulta a estratificación da sociedade en funcións útiles para a acumulación de capital.

Así, entre as clausuras e a enxurrada, o libro de Baceiredo interróganos sobre as fisuras. As fisuras coloniais das que xa falei e tamén as fisuras dos relatos adquiridos porque estes, como tamén nos dá a ver este volume, tenden a ser máis complexos do que a primeira vista puidese parecer. Son estas fisuras que chaman por unha certa afouteza e por maior polifonía, pero para que esta exista polo menos unha voz, neste caso a de Baceiredo, ten que comezar a cantar.

Baceiredo, Rebeca, Oiko-nomía de xénero: relato das clausuras, Axóuxere Editora, 2016