O interior das casas

Imaxe de Paula Gómez del Valle

María Reimóndez

Nas habituais disquisicións sobre a literatura galega que adoito presenciamos, unha das ladaíñas recorrentes é a de que este é “un país moi pequeno”, onde todo o mundo se coñece, onde non é posible facer un traballo crítico “rigoroso” precisamente por exceso de proximidade. Sen entrar agora a debater o errado que me semella, dende a epistemoloxía feminista, entender o “rigor” como distancia, nin as raíces e consecuencias que este tipo de pensamento trae para as autoras e críticas, querería utilizar o tropo do “país pequeno” para falar en positivo. Os países pequenos (os literarios, cómpre non enganarse, todos o son) acaban sendo coma as casas, lugares que teñen o potencial de nos encerrar ou de nos axudar a coñecer e a coñecernos, a crecer no literario e no humano grazas á presenza tanxible doutras escritoras nas nosas vidas. A proximidade aumenta tamén, é obvio, o noso potencial para crear comunidade.

Entendo, pois, como unha vantaxe da proximidade, do país pequeno, da casa, ter tido ao longo de toda a miña vida como escritora a posibilidade de compartir espazos con Marta Dacosta, espazos que transcenden as páxinas dos libros, mais que fican prendidos a eles indefectiblemente. Ás veces os contactos son meros comentarios ao aire que sen saber alguén recolle. Hoxe, para falar de Na casa da avoa, debo por forza volver a un deles, aquel no que Dacosta comentaba con ironía que a súa escrita quedara atrapada no caixón desleixado da “escrita de/por/para mulleres”. Para aquelas que canonizaron as poetas dos oitenta e noventa, a súa voz semellaba non encaixar no agardado, non seguir os patróns predeterminados. Quedou relegada a ese espazo que pecha as portas a un achegamento crítico (agora si) rigoroso, é dicir, complexo, intelectualmente competente e respectuoso, da súa obra. É hora de sacar a escrita de Dacosta do –con perdón- rocho onde foi confinada. E para iso vou comezar virando a chave polo final, por esta a súa última obra.

Dende o interior do rocho, Dacosta leva aturuxando a historia persoal e colectiva das mulleres dun xeito que nos fai sentir case coas mans cada palabra. Dende a exploración do seu eu á revisión das mulleres na literatura clásica pasando polo tema recorrente da memoria, Dacosta foi saíndo pola fiestra cando lle pecharon a porta e a súa última entrega é un contributo máis a esta escrita persoal e fondamente recoñecible que noutros se ve coma un galano e nas mulleres tende a descartarse como “repetición”. Cousas.

Na casa da avoa, na proximidade da súa poética, a memoria tórnase íntima, individual, mais tamén colectiva. As súas palabras obrígannos a mirar con outros ollos, a pegar a orella á porta e escoitar o que non quixeron contarnos. Dende a memoria íntima da avoa Saladina, á da raíña Urraca, a necesidade de escribirnos nós mesmas.

Non é esta, porén, unha memoria compracente. É unha memoria crítica co xénero, mais tamén coa clase social. Porque non todas tiveron que levar panelas de peixe ou retorcer “o pano baixo a billa”. Porque mentres unhas tentan “camiñar tan dereitas / cos libros na cabeza/ antes de se presentar en sociedade”, outras “simplemente fan o que fixeron as avoas/ e as avoas das avoas/ coa mesma naturalidade / que respiran”. É esta unha memoria obreira de mans de mulleres con calos. É, tamén, unha memoria crítica desas imaxes agora despolitizadas, que clama por unha revisión urxente das Penélopes, Ofelias, Lupas, Urracas e as vacacións en Roma “onde cada quen ocupa o lugar que lle corresponde”.

A de Dacosta é unha memoria que se rebela, que se nega a construír a casa do pai e do esposo, que por fin dá voz ás traballadoras que quedaron só na imaxe, coma as mulleres retratadas en cadros, fotografadas (por Ruth Matilda Anderson, por María Caldarelly) e nesa voz rescata a artista e o obxecto para facer de ambas, suxeito.

Mais se cadra a rebeldía máis intensa é aquela que, seguindo a Rosalía de Castro en Cantares, toma o que outros denominaron feo e inútil e faino fermoso: dende Guillermina que baila entre o granito coma flores ata o corpo envellecente das mulleres. Un corpo polo que pasa o tempo non para condenalo, como nos din todas as mensaxes que nos rodean, senón para amosar coas súas cicatrices que “venceu”.

Na casa da avoa, Dacosta fala ás avoas, ás nais e as netas nunha xinealoxía das que nos “foron parindo xeración tras xeración”. Parindo e escribindo: Caamaño, Thamizhachi, Ferrus falan en ecos a través dos seus textos. Desbarata así novamente a historiografía patriarcal, inscribindo as mulleres fóra do silencio creado pola hexemonía, recoñecéndoas e recoñecéndose. A súa obra bota tamén abaixo a porta de máis debates estériles, como aquel no que se encirraban hai pouco sisudos críticos sobre as referencias (ou ausencia delas) dos escritores galegos, aproveitando para sinalar como canon catro autores brancos occidentais que todo o mundo supostamente debe coñecer. Nese marco literario patriarcal, nesa casa do pai, os poemas de Dacosta lémbrannos que as escritoras seguimos sendo as “afogadas que aboian á porta da súa casa / para sinalar a verdadeira intención das palabras “. Porque se cadra os autores teñen necesidade de matar o pai, mais as nosas mais, fillas, netas e avoas xa foron asasinadas por outros. Grazas a Dacosta, por fin,

[…]Agora son filla de Medea

A nena morta para o pai

[…] o meu lugar está no carro

En que a nai renace

E emprende viaxe gobernando as bridas

Das serpes.

Dacosta, Marta. Na casa da avoa.