Horizontes de mulleres

Imaxe: Paula Gómez del Valle

Por Eli Ríos

Horizonte e mar é unha novela das que hai que ler até a última páxina. Desas que, nese punto exacto no que nos parece que comeza a ser pesada…, zas! Dá unha virada e sorpréndenos con aquilo que intuíamos, pero, ao mesmo tempo, negabamos. Queremos ler unha narración plana, pero a autora non o vai permitir. Unha historia, a historia da matriarca Francisca desde aquel decembro de 1947, no que unha traxedia no mar a converte en orfa de pai e de irmán, até xaneiro de 2013 cando morre e o bisneto Dinis recolle a súa memoria.

A narración comeza debullando a historia da peixeira Francisca cando unha desgracia marítima a deixa sen familia. Ese instante no que caen todos os seus apoios e se ten que enfrontar ás dificultades da vida para criar os fillos e sacar a casa adiante sen máis recursos que os que lle proporciona o seu traballo xa que o home se desentende completamente.

“Do alto dos seus vinte anos, Francisca era o homem e a mulher da casa, enquanto o marido estava fora” (p. 13)

O eixo que vertebra a novela é a historia familiar, pero, esta, non acontece illada da sociedade. A través das súas páxinas, asistimos ao nacemento do Porto de Leixões, ao desenvolvemento e modernización de Matosinhos ou Leça da Palmeira, e ao reivindicar das vivencias persoais, nestes procesos, porque a Historia non se escribe nos libros, redáctana as persoas individuais. Presenciamos, entón, unha análise etnográfica, interesante e deliciosa, desde a primeira persoa. Francisca guíanos a un tempo no que as peixeiras camiñan descalzas coas cestas do peixe na cabeza desde o porto até Matosinhos para gañar uns tostões que gardan nos seus aventais, pero, tamén, a unha época na que ser muller era moi complicado. Con catorce anos ela descobre un dos grandes conflictos (e reflexións desta obra): o corpo de muller sobre o que os homes deciden sen impunidade.

“Disposto a deflorar Francisca, tentou convencê-la a bem. Quando percebeu que ela não cederia de livre vontade, forçou-a. Nem o choro, nem os soluços, nem os pedidos desesperados para que parasse o detiveram. Tinha um propósito e levá-lo-ia até o fim. Resultado: um rapaz viril e uma rapariga com a honra manchada” (p. 227)

Ese corpo de muller sobre o que rexen todas as “leis” morais, relixiosas e educacionais e sobre o que ela non ten dereito  e que “ Não raras vezes, também apanhava valentes sovas, sacrificando o seu corpo para proteger os filhos. Ainda tinha nas costas alguns vergões da última tareia de mangueira.”( p. 27). Unha corporeidade sobre a que non ten dereito a opinar e pola que “ passava uma carga de trabalhos com o homem e com os filhos. Eram os desígnios de Deus e ella aceitava-os. Não havia outro remédio.” ( p.29). Até que, todo isto, cambia e “ Se o pior se confirmasse, ela faria aquilo que nunca antes pensara: separar-se-ia dele. Não se importaria com o que os outros iam dizer. Deixá-los-ia falar. Antes separada e feliz do que mal falada e com a testa enfeitada.” (p.38).

Desde este momento, a novela acompanha a Francisca na sua loita diária, nos conflictos sociais ou nas penas que debe enfrontar. Neste evoluír asistimos aos seus partos en casa (aos seus riscos), aos abortos clandestinos, á violación da filla discapacitada, á convivencia coa prostitución, á visibilización da homosexualidade, aos efeitos das drogas, ás situacións derivadas das diferencias de clases ou incluso a procesos políticos como a chegada ao poder de Salazar ou Marcelo Caetano e as implicacións que iso tivo na familia como foi o feito de os fillos ter que ir á tropa en Angola e Moçambique. E toda esta récua de elementos da História nin sequera son debullados cunha intención politicamente correcta. Non. Só interesa a humanidade das persoas: as suas contradiccións, os seus sentires. Atravesamos un período da Historia portuguesa desde o individual, desde a familia de Francisca que tamén forma parte desa História. Coas súas contradicións, cos seus aspectos negativos, tamén cos positivos, pero dando voz a todas aquelas persoas ás que se lle nega.

E, como en calquera relato dos feitos, sempre hai diferentes perspectivas desde as que ollar. Por iso, Paula Cristina Rodrigues ofrece, na última parte, a voz a outros membros da familia de Francisca que nos permiten encher os ocos que quedaban baleiros nunha narración en primeira persoa. Voces que poñen en valor o máis importante da matriarca Francisca: por riba de calquera lei ou precepto estaban as persoas. E, como ela dicía, “ não sou rica, mas cama e roupa lavada não te nego! Também te dou um prato de comida até encontrares um outro trabalho, desde que seja decente e honesto!” ( p. 180)


E se a narración e a historia están fiadas dunha maneira coidadísma, non o é menos o tratamento lingüístico que fai as delícias de quen traballamos coas palabras. As persoas non só son descritas polas súas roupas senón tamén polos seus acentos, polas expresións que usan. Así, Rosa (unha das persoas que acolle na súa casa) “ em pouco tempo, aprendera a cozinhar e a tratar da casa como ninguém. Quem não a conhecesse, não suspeitaria que a rapariga viera da aldeia. É certo que a sua pronuncia de Viseu era ainda muito acentuada, mas aos poucos ia perdendo o timbre genuíno que se misturava agora com o modo de falar das gentes do mar, das gentes de Matosinhos. E quando, mais por hábito do que por vontade, utilizava uma expressão mais saloia cujo significado não percebiam, logo a substituía por outra tipicamente matosinhense. Aprendia depressa, disso não havia a menor dúvida, e depressa se entrosara na família de Francisca”(p. 189). Essa família que acompanhamos até 2013 cando morre a matriarca e será o seu bisneto Dinis o encargado de continuar a Historia.

Paula Cristina Rodrigues: Horizonte e mar. Ed. Gradiva Romance, 2014


Comentarios