Días do futuro pasado

Imaxe: Paula del Valle

Por María Reimóndez

Sen dúbida Margaret Atwood é unha desas autoras inabranguibles que percorren todo tipo de xéneros e espazos, dende as novelas de corte histórico coma Alias Grace (da que axiña haberá versión cinematográfica), as revisións poético-teatrais dos clásicos como as Penelopiad, a banda deseñada con Angel Catbird, as narrativas do contemporáneo como The Robber Bride… Mais se cadra a súa vertente máis significativa é a de creadora de distopías desacougantes que fican na memoria de quen as le durante anos. A súa capacidade para inscribir no futuro o presente máis inmediato desacouga, remexe e busca transformar dende unha óptica feminista e ecoloxista, o discurso dominante, sobre todo o da Norte América branca, capitalista e patriarcal en extremo patolóxico.

Seguramente nesa liña de distopías desapazugantes o seu libro máis celebrado sexa The Handmaiden’s Tale, que tamén se está adaptando á pantalla neste momento e que ao longo dos anos se converteu nunha lectura obrigada para calquera que queira entender o control dos corpos das mulleres dende unha narración fascinante e profundamente perturbadora. Na xenealoxía de obras inmensas desta autora, non podo deixar de falar da triloxía Maddaddam, coa historia que vai cobregueando dende Oryx and Crake e The Year of the Flood ata a última entrega (denominada precisamente así, MaddAddam). Nela materialízase un futuro desfeito pola cobiza, pola corporativización das universidades e da investigación, pola distancia cada vez máis grande entre as formas de vida humanas e as do resto de seres do planeta.

A capacidade de observación crítica de Atwood para o futuro que semella estar por vir resulta de todo punto aterradora. E aínda así, é esta unha autora que ten a capacidade de utilizar o humor máis descarnado para remexer nas nosas entrañas. Coa súa ollada nidia e sardónica tece tamén Atwood desta volta The Heart Goes Last. Escrita inicialmente coma unha novela por entregas, a súa estrutura vai evolucionando de forma vertixinosa. Non vou negar que foi un deses libros que me fixo erguerme no medio da noite para seguilo lendo, porque non podía deixar pasar un minuto máis sen saber das peripecias cada vez máis disparatadas de Charmaine e Stan, unha parella que comeza a novela vivindo nun coche tras a caída estrepitosa da economía, que fai que rematen non só na indixencia senón a mercé das bandas organizadas que pairan por unha paisaxe familiar mais inhóspita ao mesmo tempo. A súa desesperación inicial fai que rematen, igual ca un número indeterminado de persoas, participando nunha nova proposta de sociedade que busca facer rendible un sistema penitenciario sobresaturado. Este novo experimento social chamado Consilience, que por suposto pretende venderse ao goberno como alternativa futura, consiste en introducir cidadás e cidadáns nun espazo ideal onde todo o mundo ten traballo e todo funciona como debe, sempre e cando accedan a pasar un mes alterno “exercendo” de presidiarias e presidiarios dentro da cadea. Un sistema económico pechado onde se producen indeterminados bens que axudan a manter todo a estrutura a flote. Como é evidente, nada pode saír ben, sobre todo tendo en conta que a este cerello prisión-corporativo se lle engade tamén o feito de que, mentres están na cadea, outra parella ocupa o lugar das que están no cárcere na mesma casa. Unhas persoas que son coma sombras sobre as que Charmaine e Stan comezan a proxectar algo máis ca as súas fantasías.

Atwood examina dende este punto de partida hilarante unha cantidade de aspectos recorrentes na súa literatura, entre os que destacan o perigo da nostalxia, o capitalismo voraz e os límites da experimentación científica. Por unha banda, o mundo de Consilience lembra as películas dos anos 50 que no imaxinario da Norte América patriarcal semellan crear un espazo ao que regresar unha e outra vez, uns mitos fundacionais da poboación branca onde se agochan a opresión brutal das mulleres e das comunidades non brancas. É a nostalxia polos días de Elvis Presley e Marilyn Monroe (figuras que aparecen de xeito prominente grazas a bandas de imitadores e imitadoras que teñen un papel cómico fundamental na trama), pola estética “Grease” a que permite asentar discursos no presente sobre “as cousas como deben”. As mulleres na súa casa, os homes nos seus traballos. Un mundo patriarcal ideal onde, ademais, as mulleres deben representar unha idea de felicidade idílica, sempre sorrintes e compracentes. Xusto o mundo dende e contra o cal escribiu Betty Friedan The Feminist Mistique no ano 63 (libro que foi despois moi criticado dentro dos feminismos por centrarse só no estrato branco e de clase media coma se fose a totalidade das mulleres, pero que non deixa de ter relevancia total precisamente para ese colectivo).

O capitalismo voraz, como noutras entregas de Atwood, maniféstase na falta de respecto polas vidas de certas persoas, no seu uso colectivo para o gozo dos homes con poder, na venda de sistemas de vida que implican de seu unha subordinación preeminente. Neste caso, ademais, a crítica aos límites da tecnoloxía pasa non só pola alteración dos corpos senón pola suxestión da posibilidade de anular a vontade das mulleres mediante a ciencia porque é algo que molesta.

Tanto Charmaine coma Stan pecan dun nivel de parvicie bastante elevado, distáncianse meridianamente da posibilidade dunha retórica heroica ante o panorama que se lles presenta. Mais ao final acaban, a golpe de torpeza, botando polo sumidoiro os intentos de instaurar un reino corporativo que se nutre dos corpos e das fantasías de certas persoas, onde as mulleres, por moito que cambien as estruturas, se segue agardando que respondan a un ideal de compracencia contra o cal se manifesta a escrita de Atwood.

No fondo, malia ser esta unha obra que provoca máis a risa ca outra cousa (como por exemplo coa muller que só ama un oso de peluxe azul tras pasar por unha operación de anulación da súa vontade e disposición para amar servil ao primeiro home que vexa, un dos servizos ocultos de Consilience), o que máis medo dá de Atwood é que sempre traballa cunha realidade que notamos próxima. Nesta obra, a autora lévanos a un futuro que se asemella formalmente ao pasado para facernos reflexionar, entre o humor e a violencia, sobre o noso presente máis inmediato.

Margaret Atwood: Por último, el corazón (The Heart Goes Last) (2015)