 |
| Imaxe: Paula Gómez del Valle |
Por Rosa Enríquez
Christine de Pizan, no século XIV, escribía no seu libro A cidade das Damas, que, tras preguntarse, repetidas veces, ao respecto das razóns que levaban os homes a vituperar as mulleres en escritos e tratados tiña como propósito “decidir, en conciencia, si el testimonio, reunido por tantos varones ilustres, podría estar equivocado”. Esta intención de Piza, non exenta de ironía, faise interesante e denota, ademais, unha grande afouteza, tendo conta da época en que viviu. Supoño que é facil caer na conta da audacia inusitada dese propósito da autora, dado o imaxinario existente nesa altura, que, por suposto, non propiciaba en absoluto unha reflexión desa índole. Cuestionar o canon literario e parte dos seus contidos no século XIV, era un labor difícil, que, obviamente, nin ía ter continuidade, a curto prazo, nin sería tomado realmente en serio.
Precisamente por iso, a figura de Pizan é tan reivindicada, a día de hoxe, por adiantarse varios séculos a análises sobre esta mesma cuestión, realizadas, entre outras, por Virginia Woolf, no seu ensaio “Un cuarto de seu”, ou por Sandra M. Gilbert e mais Susan Gubar nese traballo tan minucioso titulado “La loca del desván: la escritora y la imaginación literaria del siglo XIX” . Por que traio aquí estas referencias? Porque Queizán tamén se fai eco desta cuestión, na medida en que toda a súa obra, pon o foco nas relacións de poder, que son, en definitiva, as que teñen determinado, durante séculos, a situación política, social e cultural das mulleres, facendo sempre fincapé na intereseira escisión dos espazos público e privado, sendo o segundo, un lugar de sombras e silencio, tamén de espera, que se considerou apropiado para as mulleres. Así o asegura Queizán, no seu ensaio Anti Natura “(...). Ou sexa que para que os homes fosen libres e actuasen no mundo público, foi necesario recluír e reducir as mulleres ao mundo privado, onde, ademais, perdían toda consideración humana”, no que non teme arremeter contra iconas da esquerda, como Marx, do que di, por exemplo, “(...) Neste caso as opinións de Marx superan a desvergoña, sobre todo se lembramos que tivo unha filla de criada, filla que, por certo, se negou a recoñecer”. Iso si, malia esta afirmación, aclara, a posteriori, que, “Considerar este indigno comportamento de Marx”, non a vai levar a unirse “aos detractores de Marx, nin a anular moitos aspectos das teorías marxistas que contribuíron, sen dúbida, á mellora da sociedade”. Entendo esta aclaración de Queizán. Enténdoa e compártoa tamén. Paréceme moi pertinente este exercicio de obxectividade, porque esta incoherencia entre a actitude presuntamente honorábel na vida pública dalgunhas persoas e a indecente que adoitan manter no ámbito privado, non dería significar que haxa que desbotar as aportacións de seu, sempre que estas sexan dalgún interese para nós dende un punto de vista social, político ou cultural. Privarnos diso suporía a queima da maior parte do que foi escrito, por que, sexamos realistas, que escritor, filósofo, artista ou político non foi cómplice da ideoloxía patriarcal imperante? Iso si, cómpre facer visíbel a devandita incoherencia, principalmente para que se produzan algunhas mudanzas reais, así é que, como a autora viguesa apunta “a frase feminista, o persoal é político, ten cada vez máis repercusión social”. E está ben que así sexa para dar, insisto, certos pasos cara a adiante. Esta consciencia que a ensaísta ten da importancia daquilo que sucede no ámbito que consideramos privado, lévaa a construír unha Antígona claramente política que sae dese lugar de sombras e silencio, para adentrarse no escenario público, na ágora, no lugar real en que a política explícita, cos seus conflitos, acontece.
Por todo isto me interesa a Antígona de Queizán, pois, se ben a de Sófocles sempre me fascinou, quería saber como enfocaba ela este personaxe. Endexamais me agradou aceptar determinadas normas culturais inscritas na esfera do parentesco, como tampouco non me comprace o xeito en que esas normas se subordinan ao Estado, que, finalmente, determina como vivir, isto é, cal é o contrato social do que debemos participar, porque existe un contrato sinistramente tácito, ou talvez non tan “sinistramente” entre as persoas máis concienciadas politicamente ao que se nos induce e que, como é lóxico, neste estado mental de conservadurismo atávico, cristaliza nunha rede de relacións hipócritas, que perpetuamos sine die.
A Antígona de Sofocles rebelouse. Non aceptou a lei do Estado, representada por Creonte, nin as normas tácitas do apego, propias do ámbito simbólico en que se inscribe o parentesco. E non só se limitou a transgredir as normas, mais, en principio, tamén a linguaxe. De feito, acompañou os seus actos dun discurso ben contundente, mesmo diante do propio Creonte. Así, por exemplo, cando o tirano lle preguntou se desobedecera as súas ordes explícitas de non enterrar a Polinices, Antígona respondeu sen subterfuxios: “Si, afirmo telo feito e non renego diso”. Rotunda e afouta, en efecto.
Menos “afouto” é o personaxe de Ismene, que, como se sabe, representa o feminino, asociado sempre ás sombras, á noite, á familia. Vemos en Ismene a obediencia, a aceptación, e, por que non, tamén a colaboración cun sistema político masculino ao que, por suposto, se subordina incurrindo en deslealdades con Antígona. Este comportamento desleal de Ismene faise grave e incomoda. No entanto, a devandita incomodidade e rexeitamento que nos inspira deriva, non tanto da ruptura do vínculo familiar que as “ata”, senón da ruptura do lazo inmaterial que une a todas as mulleres, na medida en que se saben infravaloradas e infantilizadas polo poder masculino contra o que se rebelan porque tanto Antígona como Ismene reciben a mesma consideración de acordo coa súa condición de muller. Cal? Ningunha.
María Xosé Queizán: Antígona. A cartuxeira. Neuras, 2008, Galaxia.
Comentarios
Publicar un comentario