De como acontece a fin do mundo

Imaxe: Charo Lopes

Por Rosa Enríquez

Pareceume que escribir sobre un libro de poemas, aínda pendente de publicación, podería ser ben interesante. Estamos afeitas a ler reseñas de textos que xa saíron á luz. O obxectivo destas reseñas, fundamentalmente, é crear un interese na comunidade lectora, que, de o desexar, adquirirá o libro en bibliotecas ou librarías. No entanto, ao tratar de nos achegar a un poemario aínda inédito, a pregunta aparece no aire. Ten sentido escribir sobre algo que non pode ser ler lido polas lectoras ou lectores? Ao meu ver, si. É posíbel xerar expectativas igualmente. Neste caso en concreto, a miña pretensión, alén do interese que, modestamente, puidese suscitar con esta lectura persoal, é, por riba de todo, dar conta do diálogo interno que os poemas de Charo Lopes provocaron en min. Daquela, poño en valor, as reflexións que os seus versos inspiran, que, por outra banda, non teñen por que ser partillados, a posteriori, polas persoas que, no momento da publicación, decidan achegarse ao libro. Unha vez aclarado isto procederei a expór a miña visión sobre o poemario. Para iso, comezarei, non tanto polo título, De como acontece a fin do mundo, mais sobre as citas elixidas, alén de facer visíbeis os eixos nos que Lopes sustenta o seu discurso poético.

Desas citas iniciais, parécenme interesantes, por riba de todo dúas. A de Tjiske Jansen (1971), unha poeta holandesa, que eu descoñecía, tamén escritora de contos e actriz. A cita que Charo Lopes escolleu, é ben acaída, xa que nela se cuestionan esas verdades asumidas, transcritas en contos populares, ou mitos, que conforman o noso imaxinario. Selecciono pois, entre os versos citados, o seguinte: “Gosto de Ícaro que sabía que a cera iría derreter e no entanto voou en dirección ao sol”. Creo que, normalmente, poñemos o foco na imprudencia de Ícaro, nesa actitude temeraria de pretender voar cunhas ás domésticas, que derreterían ao achegárense ao sol provocando unha caída en picado. Directa ao abismo. Que significa ese sol contra o que se dirixe o protagonista deste mito? Podería ser interpretado coma un territorio de plenitude? En certo xeito si poderiamos velo así, na medida en que a luz é vista, no mundo occidental, como un espazo de boa enerxía, que favorece a realización persoal, que nos dispensa alegría. Entendemos entón, de maneira implícita, que a “cantidade de sol” que consigamos introducir nas nosas vidas servirá como medidor desa ledicia arelada, asociábel ás conquistas humanas como a solidariedade, a capacidade de loita, a defensa do propio. Porén, esta luz solar, tan vigorosa, non garante a plenitude, porque non existe tal luz, sen o seu contrario, a sombra. A pertinencia desta sombra é algo que fica pois no aire e que, dalgunha forma, cumpriría poñer en valor. Penso que Tjiske contempla a posibilidade da sombra, non só como contraste, mais como factor imprescindíbel no feito de querermos dar un salto. Digamos que esa sombra, na súa condición de ausente no voo de Ícaro cara a luz, constitúe o verdairo interese de Tjiske Jansen. Isto, consciente, ou inconscientemente, é recollido pola poeta galega, que, en todo o que escribe, retrata, fundamentalmente, eses espazos de grisalla ocultos, mais reveladores do noso estado de cómoda indiferenza. Interesa entón ter conta deles para sabermos que camiños habería que trazar, de querermos algunha mudanza política. Unha desas sombras é a presunta inhabitabilidade do presente, que se traduce nun deserto inhóspito, nun camiño, en apariencia, intransitábel, pero necesario. Neste punto, cómpre pararse noutra das citas que Charo nos propón, a da poeta María do Cebreiro. Velaquí a mesma: “O límite é o verdadeiro protagonista do espazo. O presente, outro limite, é o verdadeiro protagonista do tempo”. Nestes dous versos de María, volvemos ver a existencia da sombra, que, se nos fixamos ben, constitúe a visibilización do presente como único tempo posíbel. O que debemos é adentrármonos nel, habitalo, porque se algo somos é presente. A luz viría representada pola consciencia que si temos de que o límite é o protagonista do espazo. Isto é así, na medida en que, para nós, resulta obvia a existencia dun espazo físico, material, que podemos apalpar e que, evidentemente, coutamos coas ideas preconcibidas, que se reflicten nunha praxe política cartesiana, carente de imaxinación e vontade real de nos afacer a prácticas políticas máis creativas. Menos posibilisitas talvez? Podería ser. Non coñezo a reposta a esa cuestión, mais si vexo pertinente poñer a pregunta sobre a mesa, na medida en que é esa pregunta a que se infire dos textos de Charo.

A partir destas citas mencionadas e dalgunhas máis que se poden ler ao inicio, Charo Lopes  comeza o seu discurso poético, partindo do persoal, do íntimo. Hai entón dous textos ben fermosos que a poeta boirense dedica ao pai e mais á nai:“A miña nai cheroqui. A máis doce das tres mil mulleres da conserva na Arousa. Seseadora dun idioma en extinción...” ; “O meu pai apache. De mans labradoras da cor da terra. Con poderes máxicos, proletario resucitador de aparellos mecánicos...”

Continúa despois fiando máis versos sustentados nesa procura do sol. Como Ícaro, absolutamente “temeraria”, Lopes intenta adentrarse no territorio que realmente lle interesa: o espazo das sombras: o centro da espectralidade política. Arela entón a denuncia do que non se quere ver. Así é que, despois dunha “captatio benevolentiae” - “Escribir é un xénero de covardía. Egolatría na que se escoitan reververar as propias palabras(...) Levantar perigosamente os pés da terra e ficar inchada e inútil como un globo de helio.Lonxe da acción. Lonxe das persoas. Fóra do nós. Vivindo autista coas palabras. Se non fose por ego, por asino co meu nome?”-  , innecesaria ao meu ver, na que se acusa de covardía, polo feito de escribir poemas, que, obviamente, non van mudar nada a situación política, pasa a nos agasallar co conxunto heteroxéneo de textos, ensarillados dun xeito orgánico, natural, en que a estruturación do libro é absolutamente secundaria. Non lle interesou envolver os poemas nun paquete perfecto, ben aquelado. Esta especie de caos en que aboian todos os seus textos, faise, polo menos para min, moi atraínte. Gosto dese xeito natural en que todo flúe, a medida que foi xurdindo no maxín da autora. Esta “imperfección estrutural” do poemario, pois así podería ser calificada dende un punto de vista canónico, é un trazo de autenticidade que colocará o libro nese andel que destinamos á escrita non patriarcal, porque non asume as normas da ideoloxía do mesmo. Non se emprega a bonitura estetizante, esa que enfeitiza con facilidade ás lectoras e lectores, mais que, segundo eu entendo, perde forza, porque si, é certo, tanta beleza cansa algunhas veces. E non só. A fermosura expresiva tamén vai en detrimento, en moitos casos, da potencia do discurso. Poesía entón orgánica, menstrual e “vigorética” a de Charo?. Absolutamente. Daquela, creo que a lectura destes poemas constituirá un exercicio ben interesante, porque, alén do pracer estético, pode animar á reflexión sobre certas cuestións relevantes. A feminización da pobreza, por exemplo, -“Non se fala en lado nigún do meu suburbio agrario. Da feminización da pobreza e a politización de cada feie de herba, cada puñado de terra(...) Entra o silencio e a vergoña. As violacións sempre teñen diso”-; a situación das presas políticas - “Facer esforzos por manterte en pé e controlar os esfinteres. Pánico. Este é o significado de detención: ser cazada”,  “até asumir que o centro do mundo ten un panóptico e todo acaba no arame./ Só aquí aprendín a escribir, fóra tiña fame./ Mais apenas consigo tatuarme/ a data dos suicidios das miñas compañeiras de cela”.-; a guerra invísibel que nos devasta, xa mencionada ao escribir sobre a feminización da pobreza e que, agora, neste verso, lanza un convite á loita con ese berro mapuche, marichiweu - “Beberei o sangue/ e comerei a carne/ -ora pro nobis-/ e mil veces marichiweu mil veces”-; o felicismo, un concepto que a autora recolle de Felix Rodrigo Mora, asociado á imbecilidade de vivir ollando cara ao outro lado, porque o que vemos faise demasiado incómodo, polo tanto, a tendencia é tirarmos cara a adiante, vivirmos, na medida do posíbel, anestesiadas - “(...) diante das crianzas/ preparándose para ser/ as prostitutas máis exóticas e delicadas/ dos bañistas occidentais/  good waves./ -aplausos fortes no paraíso distópico-/ é lindo voar entre as ondas/ tan esmeraldas/ tan cristalinas/ como bombay sapphire/ sobre o coral/ felicismo...”-; ou a denuncia do turismo en tanto que consumo de desprazamentos, absolutamente burgués, que se fai obsceno ao contrastalo coa pobreza que se vive nalgúns deses destinos paradisíacos, polo egoísmo que conleva - “bárbaro barba azul con espírito emprendedor/ turismo de aventura en Costa Rica./ Pura vida./ Mortes en El Salvador/ Mais ninguén vai renunciar/ ao seu bronceado?/ A todas nos gusta beber sangue.”-.

Demasiado ambicioso dende o punto de vista do contido? Talvez si. Talvez Charo Lopes quixo tocar tantos temas que a soliviantan que levou os textos ao territorio da confusión. Demasiados eixos temáticos, en principio, que poden provocar saturación? Un pouco si. Se a pretensión era xerar un conflito, isto é, poñer en xaque a conciencia das lectoras, ou dos lectores, cómpre sermos conscientes de que o aturullamento ao que se lles arrastra, co exceso de información, non facilita moito este obxectivo. En todo caso, isto é un problema menor, porque a paixón co que foi escrito o libro, contribúe a que o interese persista. Digamos que existe unha vibración, propia dos poemas que se conciben dende a naturalidade expresiva, que suple esa potencial confusión de quen se achegue ao libro, así é que o equilibrio fondo/forma, mantense, alén de que a ausencia absoluta de acedemicismo, confírelle a calidade de intelixíbel ao poemario, algo que, persoalmente, considero moi interesante poñer en valor. A claridade expresiva é moi sedutora, aumenta e favorece a lectura dun libro. De como acontece a fin do mundo, un título que nos leva a pensar, obviamente, na catástrofe, ten por tanto, coherencia. Afirmo isto, porque creo que a devandita saturación temática vén pois determinada, non tanto polo simple impulso da autora, mais pola sensación que, non só ela mais todas as persoas que vivimos aquí, neste non-lugar, temos de estarmos comprimidas nunha especie de cápsula onde agroman a cotío un ronsel de conflitos que minan a identidade.

Charo Lopes: De como acontece a fin do mundo (Espiral Maior publicará a obra en 2016)