Unha reflexión a partir do fenómeno de 'O derradeiro libro de Emma Olsen' de Berta Dávila

Le prêtre marié (1961), de René Magritte.

Por Ánxela Lema

Hai uns meses publicaba neste mesmo espazo unha pequena reflexión sobre o filme La vie d’Adèle en que reflexionaba, ou intentaba reflexionar, non tanto sobre o propio desenvolvemento do filme senón sobre a recepción que tivo e sobre a etiqueta rápida e automática que tan abertamente se lle atribuíu como unha historia de amor entre lesbianas. Ao fío disto non puiden evitar fixarme tamén nunha historia que tanto deu que falar e que tanto éxito mereceu entre a crítica deste país como foi O derradeiro libro de Emma Olsen de Berta Dávila. Resultoume algo curioso o feito de que en ningún lado se falase abertamente desta historia como unha historia de amor ou desamor entre as protagonistas xa que, na miña opinión, é o fío que une e cruza toda a novela. Os ir e vir de Emma xiran sempre arredor de Clarissa e, de facto, todos os acontecementos que se nos achegan levan como punto final, precisamente, a reacción de Clarissa que pecha a obra. No entanto, semella que falar disto leva consigo desvelar boa parte da “intriga” da obra (unha historia de amor entre lesbianas. Uiiii!).

Logo de ler as varias entrevistas que lle realizaron á autora sorprendeume que en ningún momento se mencionase a loita pola identidade sexual que presenta Emma, é dicir, a loita, o conflito, entre quen é e o que sente que debe ser ou o que lle fan crer, sentir, que debe ser. É con base nisto que a súa relación con Clarissa está chea de altos e baixos, é por iso que Emma decide escapar de Faith case nun intento de escapar de si mesma até o punto de que semella que a súa filla só vai saber quen é cando ela morra e poida ler o libro que agora nós temos entre as nosas mans. Precisamente é este para min o drama desta novela, que unha filla se teña que enfrontar a saber quen era verdadeiramente a súa nai cando xa morreu, que saiba que sempre gardou a historia entre ela e Clarissa, e que certamente ocupou e marcou toda a súa vida, e que nunca se mostrou abertamente como era.

No entanto, nas diferentes reseñas e entrevistas, e non por iso menos importante, fálase da morte, das fronteiras, da infancia... mais non se fala do conflito interno que parece existir en Emma e do medo que parece sentir a se expresar tal e como é. Todo isto, como digo, chamou a miña atención porque as persoas que están detrás da crítica son, antes de todo, lector*s e resulta curioso que en ningún momento se destaque esta cuestión. Se partimos do feito de que na literatura non todo está sempre dito xa que a escritora vai procurar sempre un público activo e capaz de encher certos ocos ou silencios que unha historia nos deixa (aí é onde reside un dos maiores encantos da lectura, sentírmonos parte da historia e xogar co que se nos está a contar), neste caso en concreto todo parece collido con pinzas para que sexamos nós as que nos atrevamos a dicir que se trata dunha historia de amor entre mulleres e que sexa só responsabilidade do público que así o queira interpretar. Parece nosa a responsabilidade calar porque senón imos estropearlle a sopresa á compañeira do lado.

Por estes e outros motivos son varias as preguntas que me fago: gana algo a obra se falamos dela como unha historia entre dúas mulleres? Como unha relación de amor entre lesbianas ou como unha historia, certamente, en que se trata a problemática de identidade das mulleres sexa en Dacota do Norte ou en Mugardos? Normalizamos ou anormalizamos falando da literatura neste sentido? Realmente está tan normalizada este tipo de literatura na literatura galega como para non nomeala intentando asumila como normal, como non-marcada? O debate entre nomear ou non-nomear porque queremos non-marcar e pensamos que así, certamente, facemos que pase polo considerado como común, espontáneo, etc., ten unha outra vertente. De non nomearmos algo significa, tamén, que o esteamos a silenciar, a invisibilizar, a non darlle nome a unha literatura que, precisamente, pon en escena suxeitos, conflitos, ideas, discursos de ningún xeito considerados como normais significa desistir no traballo dun imaxinario que aínda fica por construír e que tanto tempo foi silenciado e escurizado.

Alén diso, tamén é certo que o sentimento de empatía que a persoa lectora, e agora falo máis en concreto dun público lesbiano e homosexual mais non só, é algo que debemos traballar posto que a heteronormatividade chegou ao punto de que mesmo para unha persoa lesbiana sexa máis común verse reflexada nunha relación de amor heterosexual do que nunha entre dúas mulleres. É, por tanto, preciso falar disto aínda que non sexa nun sentido crítico e pausado mais si noemalo, darlle voz, porque non todos os días nos encontramos, por desgraza, cunha novela con esta visión, con mundo creado que resulta proxectar un espazo que tanto nos esforzamos en invisibilizar no día a día. Como ben sabemos, unha das funcións primordiais da literatura é axudarnos a entender a vida, a realidade, e, aínda máis, axudarnos a imaxinar novos mundos, novas realidades e a desenvolvermos unha conciencia crítica na loita dun cambio, dunha evolución.

Que é o que nos leva, xa que logo, a falar da historia entre Emma e Adèle como unha historia entre lesbianas e que non resulta tan claro entre Emma e Clarissa? A maior presenza do sexo que podemos ver no filme e que non encontramos na novela? Persoalmente non penso que para falar do amor nunha novela sexa preciso que apareza de xeito máis ou menos directo xa que o amor en todas as súas variantes está, dunha forma ou outra, presente en cada acción que realizamos. Tomar unha ou outra decisión, actuar ou dicir as cousas tal e como as dicimos vai ter sempre como base uns valores ou unhas crenzas baseadas no amor ou cariño que sentimos cara unhas cousas ou persoas e que non sentimos cara outras. O derradeiro libro de Emma Olsen non é, senón, unha historia de amor entre mulleres e, repito, dá que pensar que só con esta frase se poida chegar a desvelar o cerne de toda a novela.

Xa por último, pregúntome se hoxe en día o papel da autora como suxeito social chega a ter algo que ver na lectura ou recepción que da súa obra se realiza. Concretizando un pouco máis esta idea direi que, quizais, non falamos tan abertamente de obras de temática lesbiana ou homosexual cando non coñecemos tan en profundidade as intencións da persoa que está detrás de cada palabra. É dicir, de non sabermos as súas accións e actividades no seu cotián non sabemos se realmente colocaron esta relación con intencionalidade política e social, ou non, algo ao que a crítica, quizais, lle outorga unha importancia que non ten, sobre todo, nun mundo que presumimos en asumir como ficcional, o literario. Máis aínda, a cuestión da intención deste tipo de obras que expoñen unha sexualidade que sae do considerado socialmente como común gana aínda máis relavancia cando quen escribe é unha muller. Un outro campo máis, se o pensamos, en que as mulleres nos temos que xustificar e dar explicacións. É o noso obxectivo, por tanto, estar en estado de alerta e plena concentración ante as nosas futuras lecturas.

Berta Dávila: O derradeiro libro de Emma Olsen. Galaxia, 2014.