Subversión 'mainstream'. A hora das maléficas

Imaxe da película 'Maléfica'

Por María Reimóndez

Hai tempo que teño para min que os actos de subversión máis transformadores son ás veces os máis sinxelos e precisamente por iso os máis complicados. Moitos deles teñen que ver co día a día e outros coa difícil creación de «plataformas», é dicir, espazos para que certas ideas, movementos ou correntes, teñan unha voz potente dentro da sociedade. Precisamente un dos problemas máis importantes dos discursos feministas son as plataformas, pois parte da creación da non hexemonía consiste en limitar o acceso á voz pública e facer unha representación permanente en terceira persoa, algo que xa nos ocorre ás mulleres en xeral. Somos a miúdo obxecto de debate pero poucas veces somos o suxeito. Estas cuestións ocupan o pensamento e a acción dos movementos feministas en todo o mundo, mais quen podería pensar que unha das súas encarnacións máis poderosas para o mundo occidental ía tomar a forma dunha produción de Hollywood. Pois sen dúbida de todo isto e moito máis trata Maléfica.

Hai nesta película dous discursos potentes, un interno e outro externo, un que ten que ver con dar voz á silente, con subverter as dicotomías patriarcais entre as mulleres virtuosas e as malvadas, con deixar por unha vez que o obxecto se converta en suxeito; e outra, da que falarei logo, que ten que ver co propio produto en si, co que antes denominei a «plataforma». Maléfica fai uso dende o principio do recurso feminista da reescrita para dar corpo e voz a aquela que foi simplemente representada, o arquetipo da muller maligna, antinatural e rexeitable sen máis explicación. Simplemente que Maléfica poida explicitarse, contar quen é, resulta subversivo no marco patriarcal da representación pero éo aínda máis nos termos nos que os fai. Porque comprender a Maléfica implica comprender as ilusións que o patriarcado crea para facer admisibles as súas violencias, as alianzas que esixe das mulleres no seu discurso (pois o patriarcado agarda que as mulleres sexamos as primeiras que controlemos e ataquemos ás que saen do rego) e por enriba de todo iso a articulación da subversión.

A ruptura de Maléfica co discurso patriarcal dáse dende o momento mesmo de comezar a narración fílmica. Maléfica non é simplemente unha «fada», é a habitante e protectora dun mundo moi diferente a aquel establecido polos humanos-homes. Un mundo non xerárquico, un mundo que malia presentarse como «non humano» debería ser o máis humano dos mundos posibles, ou mellor dito, o máis feminista dos mundos posibles. Resulta interesante ler esta formulación da película en conxunción coas recentes teorías de Rosi Braidotti e do post-humano[1] nas que avoga por poñer en cuestión o «humano» que levamos utilizando tanto tempo, como equivalente inferido a home branco heterosexual do que parte a formulación do «humanismo». O mundo de Maléfica é, no sentido de Braidotti, post-humano porque deixa atrás ese universalismo humano-home e abre a fronteira a un mundo definido dende os corpos, os afectos, o coidado e o contorno.

Outro aspecto que encaixa á perfección coas teorías feministas da escrita e mesmo da lingüística ten que ver coa subversión dos nomes que se fai na película. A aprendizaxe patriarcal da linguaxe fainos entender que Maléfica ten que ser por forza o nome dun ser abxecto e maligno[2], mais a película resiste ese significado ao non darlle outro nome «previo» nin á protagonista nin ao lugar que habita («the Moors», en castelán na película «la Ciénaga»[3]). Este toque tan sutil e simple é, porén, fundamental, porque o que pon en dúbida é a definición que o patriarcado fai da personaxe. É dicir, Maléfica chámase así cando é unha fada rideira, antes da agresión á que é sometida. Non é este un nome saído da ira, senón o seu nome «natural» e é só o patriarcado (unha mirada allea ao seu mundo) quen inscribe nel algo escuro e abxecto, igual que para «The Moors», que se nos presenta como un lugar de cor e luz, nada que ver coa narrativa patriarcal presente na Bela Durminte. Evitar esa lóxica patriarcal de «cambio de nome» é unha estratexia feminista intelixente e poderosísima.

Mais na película non só fican claras as tensións entre o mundo «humano» (léase patriarcal) da cobiza e o poder como dominación fronte ao mundo de «The Moors», senón que Maléfica se enfronta dunha maneira maxistral (non perdamos de vista que é unha película infantil) á representación da violación cunha linguaxe visual e narrativa que é facilmente comprensible. Unha linguaxe que sen dúbida por primeira vez nunha película deste tipo busca a alianza da espectadora e espectador infantil coa vítima e fai comprensible o que significa unha violación no seu sentido máis fundamental: a vulnerabilidade a unha violencia que non é individual senón estrutural, a ruptura co corpo, coa súa potencialidade[4] e a ruptura da confianza no mundo que nos rodea, nunha persoa concreta, nos valores e a imaxe que unha tiña de si e do resto. Woolverton, a guionista, e Stromberg, o director, presentaron tamén nesta escena un momento que ecoa nos nosos oídos e sobre todo nos das nenas e adolescentes: as violacións nas que os violadores drogan a súa vítima. A película formula esta escena non como unha advertencia ás nenas senón como unha visión crúa e núa do feito de que un violador pode ser (e adoita ser) unha persoa próxima, na que temos confianza e mesmo amor, un home que se move por motivos de dominación. Axuda así a entender os perigos pero tamén a que socialmente se analice a figura do violador dunha maneira realista e fondamente crítica pois estou certa de que ningunha nena e, máis importante, ningún neno, atopará xa simpatía polo personaxe masculino, algo que pode ser xermolo do cambio da súa autoimaxe como varón. A soidade de Maléfica é brutal nese momento e a partir de aí sen dúbida a empatía está do seu lado porque a espectadora comprende os seus motivos, a súa ira irrefreable e a súa sede de vinganza.

Mais este é un dos momentos onde a película supera de forma maxistral un dos perigos que podería aparecer: presentar a Maléfica simplemente como a muller resentida que o patriarcado ten usado como estereotipo ata a extenuación (quen non lembra «Atracción fatal»?) e deixala aí. O percorrido do personaxe toma entón un vieiro ben diferente, un que a leva a reflexionar sobre a necesidade de reconciliarse primeiramente consigo mesma e recuperar a súa forza nos seus termos, reformular a vinganza nun marco de xustiza no que non cabe damnificar outra muller, neste caso a princesa Aurora. A relación de Maléfica coa nena, a quen observa crecer e con quen vai establecendo unha relación certamente entrañable agocha outro perigo argumental que a película sobrepasa de forma sobranceira. Refírome ao que chamarei a «redención pola maternidade», outra das estratexias patriarcais máis utilizadas no cinema e na literatura para desactivar a subversión das mulleres: as mulleres malvadas que se transforman por unha maternidade física ou emocional, regresando así ao ideal patriarcal de muller e acabando coa «desviación» que poderían representar no seu discurso. Mais Maléfica non é unha figura materna, de feito a súa relación con Aurora ten, dende a máis mínima infancia, un toque de igual a igual que lle permite tratala con ironía, falarlle con honestidade brutal e ao tempo non facela partícipe dos conflitos previos dos que ela non é responsable. Maléfica permítelle a Aurora, quen é realmente a narradora desta historia, que forme a súa propia opinión, que tome as súas propias decisións.

Porque Maléfica fala de forma fundamental sobre a sororidade. Fala do vínculo fundamental que se establece entre a fada caída e Aurora ata o punto de rachar coa visión do amor patriarcal que devolve a princesa á vida cun bico, porque o único amor verdadeiro, dinos a película, é aquel que se establece entre mulleres que se tratan como iguais, que se recoñecen como aliadas nun sistema que as nega. Por iso Aurora, malia ser filla dun rei, malia ser unha moza que se nos presenta como heterosexual, renega das alianzas marcadas polo patriarcado e toma a súa decisión, a de poñerse do lado de Maléfica e crear outro mundo con ela, defender unha sociedade non baseada no poder e na cobiza senón na convivencia pacífica e respectuosa, no apoio mutuo entre mulleres[5].

E é aquí, ao final da película, onde atopamos o outro nivel de lectura, o da plataforma. Porque dunha maneira implícita, que é como máis tende a falar o cine, todo isto está aí, sen fisuras, diante dos ollos de milleiros de espectadoras e espectadores como unha narrativa que se alza poderosa ante o resto, nun espazo onde polo xeral as creacións feministas non gozan do título de «mainstream». Maléfica é como ter a capacidade de marcar a liña editorial da Pronto ou do Sálvame. Entra sen mediación no lugar onde o discurso feminista é máis infrecuente, nas máquinas de produción do patriarcado a gran escala. Que unha película calquera poida producirse resulta complicado, que unha película como Maléfica chegue aos cines implica unha vontade moi decidida de persoas en situación de toma de decisións. Está claro que neste caso, sen a man firme de Jolie e de Woolverton, esta película non existiría. Elas aproveitaron a súa posición para a subversión. Por iso é tan importante que haxa mulleres en xeral e feministas en particular ocupando os espazos, estes e outros, para poder ditar un discurso no que Maléfica sexa posible. En inglés tenden a resumir isto dicindo que hai que poñer os cartos onde se ten a boca, o cal quere dicir que está moi ben falar das cousas pero que en realidade as cousas cambian cando as persoas comezan a investir (digamos cartos, tempo ou enerxía) no que «predican». E por iso precisamos moitas máis maléficas, un milleiro delas en cada unha das instancias culturais a gran e a pequena escala. Maléficas que cremos no acto subversivo de darnos a man e camiñar (ou voar, no seu caso) as unhas coas outras, tecendo alianzas estratéxicas que desafían a lóxica patriarcal, facendo disto a nosa gran superprodución.

Maléfica, dirigida por Robert Stromberg. Disney 2014.

---

[1]    Debo agradecer a Libe García e Belén Martín Lucas a presentación e comentarios que respectivamente fixeron durante as xornadas «Violencia simbólica: intervencións dende a cultura» organizada pola Unidade de Igualdade da Universidade de Vigo hai só uns días, o 3 de outubro.

[2]    É interesante sinalar que mentres que en galego «maléfica/o» ten tamén o sentido de ser «produto ou causa dun maleficio», en inglés, a lingua orixinal da película e tamén a lingua orixinal da película que reescribe, A bela durminte de Disney, só ten como acepción algo «que fai mal ou provoca dano; daniño, malicioso».

[3]    Novamente sería interesante ver como se traduciría este espazo ao galego dado que as nosas maneiras de referirnos a un «moor» (lamazal, braña) non teñen a connotación negativa e sinistra dos substantivos en inglés e castelán.

[4]    A Maléfica córtanlle as ás, que eran o que lle permitía non só voar senón tamén defenderse e loitar de ter que facelo.

[5]    Resulta interesante que a alianza se establece tamén dende un enfoque moi amplo do feminino dado que Maléfica non é exactamente unha muller, pertence a outra especie, algo que pode resultar tamén unha liña de interpretación vizosa para os estudos trans e queer: Maléfica formula a identidade feminina como unha identidade estratéxica, por enriba do biolóxico. Sería interesante analizar neste marco o aspecto de Maléfica, que foxe do ideal patriarcal de beleza para inscribirse noutro marco referencial ben distinto.