![]() |
Gayatri C. Spivak. Imaxe: www.hirshhorn.si.edu |
Por María Reimóndez
Enfrontarse á obra da filósofa
feminista poscolonial Gayatri C. Spivak supón sempre un desafío de
enorme complexidade. Non só porque a súa obra sexa total e
abranguente e dialogue de forma crítica e simultánea coa filosofía
canónica patriarcal occidental, o feminismo branco imperialista, a
globalización, a tradición filosófica patriarcal india... senón
sobre todo pola capacidade interminable de incomodar o discurso. Unha
das maneiras máis eficientes que ten Spivak de facelo é zarrapicar
o seu complexo discurso filosófico sempre coas puntadas da
experiencia próxima, coas realidades filosóficas da propia vida e
das vidas propias das mulleres que se silencian no discurso, con esas
que ela denomina "as subalternas". Precisamente isto é
algo que fai de maneira senlleira no seu artigo fulcral "Can the
Subaltern Speak?"1.
Neste artigo, Spivak pon as bases do
que serán algúns dos seus temas recorrentes de pensamento sobre a
outredade. O artigo divídese en varias partes e vai pasando dende
unha análise poscolonial do “suxeito” na filosofía occidental
ata chegar á maneira en que a subalterna é construída como un
silencio violento por discursos patriarcais enfrontados. Así, a
primeira parte do artigo analiza de que maneira discursos
aparentemente “críticos” coma os de Marx, Deleuze ou Foucault
foron construídos sobre as
costas da outra, esmagando a súa posición dende unha totalización
que contrapón de forma implícita o nós e o outras dende diferentes
ópticas. Spivak fai isto dunha maneira moi eficiente, escollendo o
suxeito colectivo preferente do pensamento “de esquerdas”: “os
traballadores” (e traduzo de forma deliberada o masculino para o
neutro inglés “the workers”).
Por
unha banda, ningún destes autores fai referencia ao que Spivak
denomina a “división internacional do traballo”, é dicir, como
dentro desa ficción dos “traballadores” hai unha división
neocolonial que non se explicita. Por outra banda, e esta é a
cuestión á que Spivak dá maior importancia, estes autores do
acervo filosófico occidental recente asumen unha identidade
colectiva dos traballadores sen asumir en ningún momento que esa
colectividade só existe na representación que eles fan dela e deste
xeito eluden falar da súa responsabilidade e papel na representación
deses outros (e outras). Spivak resume estas dúas cuestións
utilizando os termos alemáns “Darstellung” (representar no
sentido de describir) e “Vertretung” (representar no sentido de
falar no nome de alguén). Dado que para Spivak nada existe fóra da
representación, esta segunda acepción cárgase, vista dende un
punto de vista poscolonial, de marcadas implicacións políticas.
Este tema é un dos eixos fundamentais do pensamento spivakiano que
retomará en obras como The Postcolonial Critic e no que sempre deita
unha mirada crítica que parte de si mesma como ese suxeito
intermedio do cal se agarda que fale “no nome da outra”, desas
masas que, segundo ela mesma, resisten calquera homoxeneización e
categorización.
Precisamente
Spivak traza a súa propia xenealoxía no desenvolvemento da propia
colonización, onde para a dominación o imperio precisou sempre do
que ela denomina “native informants” (ou, na visión actualizada
da neocolonización e dende o mundo académico anglosaxón, “a
crítica ou crítico poscolonial”), é dicir, elites xa previamente
conformadas aos “gustos” da colonización e que entendan a súa
lingua e linguaxe. A hexemonía precisa de mediadoras e mediadores a
través dos cales seguir mantendo a súa posición, domesticar a
outra e facela dixerible. Non é de estrañar pois que a tradución
sexa un dos eidos nos que Spivak ten reflexionado máis e un dos seus
campos de práctica e activismo mais voraces2.
Mais a ollada de Spivak vai aínda máis alá ao afondar na
conceptualización da “subalternidade” que se fai dende círculos
poscoloniais, desta volta diseccionando como esa identidade colectiva
se constrúe nun masculino asumido que reduce as mulleres a unha
“dobre sombra”. É precisamente neses silencios creados con
violencia onde Spivak produce as reflexións ao meu ver máis
interesantes. Así, a subalterna non fica “simplemente muda”
senón que o fai amosando unha violencia que cómpre pescudar.
De
maneira ben arteira, Spivak descompón dende a historiografía a
creación violenta deses silencios dunha maneira que, sen facer
explícita, deita luz sobre unha cantidade innumerable de debates que
se dan no momento presente e que se seguen establecendo dende os
mesmos parámetros, creando unha e outra vez subalternas que non
poden falar. Para amosar estas cuestións, Spivak analiza o “sati”,
a práctica hindú de inmolación das viúvas na pira funeraria do
home. Spivak parte dunha contextualización histórica do fenómeno,
analiza a heteroxeneidade de fontes e prácticas que rodean o sati.
Por unha banda, o discurso dos textos do hinduísmo, onde se fai
evidente que esta práctica se sustenta na tradución patriarcal dun
parágrafo concreto dos Vedas e onde se conceptualiza o sati como un
acto ritual. Spivak é quen de entrar nos detalles, na
heteroxeneidade de discursos, sen tentar homoneizalos en ningún
momento. Así, se ben o sati se presentaba como unha excepción ao
suicidio, xeralmente penalizado (excepto cando se entendía como unha
conclusión do avance do ser no que se chegaba ao desexo de unidade
co todo, é dicir, un estado de “iluminación” suprema), tamén
Spivak ofrece a lectura de como isto se facía dende a penalización
do corpo feminino, que se concibe como unha carga. Tampouco lle
escapan a Spivak as disquisicións de clase, casta ou procedencia e
moito menos as condicións económicas que en certas zonas, como
Bengala, levaban a que as familias “impulsasen” este rito porque
as mulleres tiñan os mesmos dereitos a herdar na familia política
ca calquera fillo. Na súa crítica fía a visión do sati como
ritual coa satyagraha gandhiana (a folga de fame como rebelión) dado
que ambas palabras comparten a mesma raíz e a mesma idea da morte
como sacrificio por un ideal maior. Spivak non pode evitar remarcar a
ironía de que ás mulleres se lles conceptualizase o heroísmo como
autoinmolación, iso si, e advirte nese momento tamén dos intentos
do que chama as e os intelectuais occidentais benévolos que logo
buscan o “etnocentrismo inverso” e idealizan certas prácticas
como “liberadoras das mulleres” noutros países do mundo sen a
menor rigorosidade ou reflexión crítica. Estas cuestións son
relevantes para comprender a totalización do discurso colonial sobre
unha práctica na que se mesturaban diferentes concepcións e
enfoques diverxentes.
O
primeiro efecto desa totalización foi conceptualizar o que ata ese
momento fora un ritual como crime, na necesidade sempre permanente e
moi actual de enmascarar calquera invasión para o beneficio
económico cun fin “civilizador” (que niso consistiu e consiste a
colonización). A metrópole británica, que ata ese momento
defendera un discurso de “non interferir” nos “asuntos
coloniais” da India, a quen confería status de “civilización”
(para isto cómpre ler a Edward Said) fronte as terras “bárbaras”
de África, por exemplo, de repente viu a necesidade, coincidindo coa
anexión formal da India como territorio da coroa, de iniciar a súa
misión civilizadora, na cal as mulleres se converten nos obxectos de
pugna ideolóxica principal. Un tema, por outra banda, de plena
actualidade. A filósofa analiza algúns dos textos coloniais como o
de Edward Thompson do ano 1928 que fundamentaron a introdución dunha
prohibición e criminalización do sati. Estes textos están por
suposto afianzados nunha interpretación colonial baseada na
descontextualización da práctica que ademais inscribiu un discurso
nacionalista indio no que se acaba, por contraste, enxalzando o sati
como unha característica da “cultura india” que distaba moito de
ser e unha fractura co outro e a outra musulmáns que, como ela mesma
indica, remataron na creación do estado de Paquistán.
Precisamente
estas análises detalladas e contextualizadas de Spivak o que
demostran é que a violencia se dá nos procesos (na representación).
Un exemplo significativo atopámolo na descrición que a autora fai
da “tradución” que realiza Thompson dos nomes propios de
mulleres que cometeron sati. Spivak intenta “retraducilos” á súa
lingua orixinal (é dicir, “conforto”, tal cal Thompson traduce o
nome dunha das mulleres podería ser “Shanti”, “Swasti”,
etc.) e non pode facelo, nun xesto que manifesta a apropiación sen
coñecemento da experiencia da outra silenciosa (e neste caso morta).
Algúns dos fragmentos que Spivak cita poderían trasladarse sen
mediación ao 2014 pois os argumentos utilizados para prohibir o sati
polos británicos, baseados no barbarismo con que se trataba as
mulleres “nesoutras culturas” seguen de plena actualidade. O
que interesa a Spivak é demostrar como as mulleres individuais que
practicaban sati, as subalternas heteroxéneas das que ela fala,
fican irremediablemente sen voz, subsumidas en dous discursos que ela
resume como “homes brancos que salvan a mulleres marróns de homes
marróns” e pola outra o discurso de “as mulleres querían
morrer”. Tamén, vinculando esta última parte á primeira parte do
artigo, como o suxeito occidental fica invisible e “transparente”
en todo este proceso, totalmente desvinculado da opresión das
mulleres nas súas propias sociedades ou na construción propia dos
dereitos sobre as costas de tantas outras.
O
remate deste vizoso artigo fía o persoal co político nunha
demostración do argumento filosófico. Spivak remata o artigo da
forma máis desacougante posible, co suicidio de Bhuvaneswari
Bhaduri, que se aforcou no 1926 en Calcuta. Esta muller nova,
solteira, agardou a ter a regra para suicidarse: no momento
entendeuse que estaba tola porque a única razón concibible para
suicidarse unha muller solteira era por ter unha relación ilícita
(e estar embarazada). Mais Bhaduri agardou a ter a regra para
aforcarse e rexeitou así tamén o tabú de realizar actos rituais (o
sati incluído) mentres se tiña a menstruación. Só unha década
máis tarde se soubo que Bhaduri formaba parte de grupos armados pola
independencia e que tiña a misión de cometer un asasinato. Ao non
ser quen de levalo adiante (e polo tanto poñer en dúbida outro mito
creador da nación, o da Durga violenta e sanguinaria) pero sabendo
que precisaba manter a confianza do grupo, suicídase como
sacrificio. O seu acto quedou atrapado no silencio, ata o punto de
que cando Spivak pregunta por ela, pois Bhaduri era unha muller da
súa familia, a única contestación que atopa é: por que queres
saber desa tola tendo outras dúas irmás que levaron unhas vidas
marabillosas? Ou ben a explicación que permanece malia ao xesto
comunicativo claro de Bhaduri: o seu suicidio foi por un amor
ilícito. Novamente a subalterna fica muda e morta.
A
conclusión final, pois, é que a subalterna non pode falar. Mais
certo é que Spivak se viu forzada a volver a esta idea tremendamente
dura e pesimista no seu traballo en diferentes ocasións, percorrendo
unha liña que xa xermola en “Pode falar a subalterna?” Contra o
silencio da subalterna Spivak propón unha mediación que asuma que
o suxeito occidental ou mediador ten unha historia e que o seu papel
é resistir e criticar o “recoñecemento do terceiro mundo por
asimilación”. Algo que cómpre facer cunha vixilancia do propio
discurso e unha conciencia do itinerario deste discurso que non pode
presentarse nunca como transparente. E iso é algo que, sen dúbida,
fica nas nosas mans.
-------------
1 O
artigo adoita traducirse como “Pode falar o suxeito subalterno?”
aínda que ben sería máis exacto traducilo se cadra como “Pode
falar a subalterna?”.
2 Spivak
é moi coñecida por ser a tradutora ao inglés de Jacques Derrida
mais se cadra as reflexións máis interesantes sobre a tradución
fainas ao fío de traer ao inglés a obra da activista dalit
Mahasweta Devi, escritora en bengalí.
dei com gayatri spivak preparando os estudos de doutoramento. eu andava embebida na crítica postcolonial, para achegar-me desde ela às narrativas de viagem castelhanas e portuguesas, e em cada artigo inovador e rompedor, a spivak era citada. mas nom a encontrei traduzida e eu nom podo ler o seu inglês. Nom devera ser de leitura obrigada nesse tipo de estudos (e portanto existir traduções dela na nossa língua) fazendo como fazemos parte duma cultura subalterna e dominada?? segue o colonizador a falar por nós...
ResponderEliminarBoas, gracias polo artigo! Unha boa recepción do traballo de G. Spivak segue a resultar máis que necesaria aquí en Galicia. Déixivos ligazón dun dos últimos traballos sobre o tema que como crítica cultural estou a desenvolver xunto co artista sonoro e programador Horacio González por se fose do voso interese http://www.vhplab.net/spip.php?article225 + http://lysisundkritik.wordpress.com/proyectos/ Saúde!
ResponderEliminar