A lúa da colleita. Críticas de Susana Sánchez Aríns e Marga do Val

Alexander Schmuck

Por Susana Sánchez Aríns

Uma rã que range dentro da pedra

Anxos Sumai convida-nos, segundo a informação da contracapa, a acompanhar as férias da protagonista do seu romance A lua da colleita. Aquelas que iam ser umas simples semanas de descanso, anuncia, acabarão sendo algo mais. A protagonista, Nuria, questionará-se tudo quando a rodeia, até o ponto de duvidar que é realidade que é ficção.

Justo aí encontrei eu o problema.

Renxe-me a personagem de Nuria. Não acaba de entrar-me. Não acabo de acreditar na sua existência. E já sei que é ficção, mas a essência do jogo está em eu acreditar pessoas as personagens, vidas as tramas, lugares os decorados. E Nuria renxe-me.

Não acabo de perceber onde a necessidade do re-encontro consigo mesma. Não pudem aceder à espoleta que fez rebentar nela a bomba da mudança. Não pudem atender com plena consciência às búsquedas de Nuria. Não achei migalhinhas de pão no caminho para eu poder segui-la. E claro, esta leitora, porvezes, cansou.

Renxe-me Bet. A sua ausência tão presente. A sua tão marcada fantasmalidade. A sua tão espelhada relação com Nuria. Essa antitética maneira de ser. Justo aquilo que Nuria não é. Por momentos pareceu-me uma caricatura da protagonista, um espelho deformador, mais esperpéntico que refletante.

Cansei também doutras personagens, todas demasiado esboçadas. Só esboço. Como se não deram para mais, quando davam. Como se também fossem espectros dançantes por volta da narradora. As habitantes do prédio em que se refugia Nuria. As relações que tenhem estabelecidas. Essa parelha que nunca cai na conta das sombras que habita Nuria. Mas pode ser ignorante, partilhando com ela meia vida?

Tudo demasiado etéreo. Demasiado desconetado do mundo. E ao tempo, com marcas de fundos, de boias, em demasia. Que necessidade de situar-nos no ano '92? Se podiamos perfectamente sentir-nos em 2014 ou em 1981... Por que lembrar esta marca de tabaco em concreto e não dar conta dos programas que ecoam no televisor. Esse não-lugar e nomear o Giabre? Muito me renxeu.

Quando pechei o livro, sentim que tudo nele renxia: vozes, personagens, trama...

Mas sonhei com Nuria. E com Bet.

E caim na conta de que não são elas o problema. O problema sou eu.

Eu sou a que nunca pudem entender as pessoas como Nuria e como Bet. A que, na minha normalidade racional e unimental, sou incapaz de sentir empatia cara as pessoas como Nuria. Como Bet. Para mim é inconcebível uma pessoa não poder viver consigo mesma. Para mim é inconcebível não diferenciar vigília de sonho. Para mim é inconcebível duvidar de onde e quando é que estou. Para a mim é inconcebível a fantasmal desorientação entre o Giabre e o não-lugar.

E Anxos Sumai remexeu tudo isso em mim e logrou fazer-me ver que não sempre é possível perceber onde a necessidade do re-encontro com nós mesmas. Que não sempre é possível aceder à espoleta que faz rebentar mudanças. Que não sempre é possível atender com plena consciência às búsquedas persoais. Que não sempre é possível deixar migalhinhas de pão para que outras, nós mesmas, as sigamos.

Renxem em mim Nuria e Bet.

-------------------------------------

Alexander Schmuck

Por Marga do Val

A lúa da colleita: a perturbación do holograma

Anxos Sumai é unha autora que me interesa moito, non só polo magnífico uso da lingua, polo ensarillamento da lírica na súa prosa, por suposto ledicias para a lectura, interésame por esa arquitectura que vai construíndo con imaxes, polos espazos labirínticos que nos obriga a transitar cando a lemos, ese mundo onírico, atmosfera de marabilla e de aversión. Interésame sobre todo a soidade que habita nas personaxes que (con)moven os seus textos, unha soidade que nos convida a estar con Anxos da Garda que resiste no arquivo da Melodía dos días usados, que en Así nacen as baleas faísca como voaxa e ocupa todos os recunchos, porque o nacer das baleas convértese na morte de Ramón e asolaga o relato, esa terríbel inocencia que (se) destrúe, que anega e/ou expulsa, que obriga ou convida ao camiño, un camiño imposíbel de compartir. Unha vertixe. Mais nas súas obras non se pode pensar en que é o azar o que provoca esa señardade, en que é unha condena externa, falamos dunha busca das personaxes, na soidade de quen vai limpando carreiros con conciencia, de quen se mergulla para buscarse, unha soidade que dialoga coa daquel rianxeiro que foi Manuel Antonio e que falou co seu doppelgänger naquel poema “Ao afogado” cando lle di:

“Ías xuntando soidades

por un burato do Mar

chopaches un día a buscarte”

É sobre todo por iso polo que me gustan os seus libros, hai que manter unha loita constante para poder vivir en soidade, case se pode dicir, que esa loita nos converte en seres afogados como o do poema do autor de Catro a catro, a soidade é esa sombra compañeira que procuran as personaxes de Sumai, quen ao nos abrir as portas de inéditas soidades, non sentencia, mais enche de contidos palabras como “medo”, “envexa”, “liberdade”, “ciumes”, “desexo”, desexo tamén de posuír o alleo, de que alguén morra para conseguilo. Disto falan as súas obras, da vertixe que viven as personaxes que se constrúen e destrúen, fuxindo do que semellaba estar escrito para elas nesa vida “normal”.

En A lúa da colleita a soidade é tridimensional e somos nós lectoras as que rematamos vendo o holograma, esa imaxe virtual, construída con puntos, segundo a luz (aquí a palabra), un equilibrio perfecto entre zonas opacas e transparentes, entre todas estas personaxes tan soas, desde Ivo que camiña “para atopar a soidade perfecta”, ou Happy, ou Vidal posuído pola necesidade de fotografar a soidade irrepetíbel do instante, ou Xaquín Cuns ante o enigma de cada verán, ou o neno que non come a galleta no soño de Induvina. Todos estes puntiños que converxen en Bet/Nuria, persoas que a habitan, fan ruído e provocan ese cansazo que a acompaña, esas persoas que lle impiden saber o que é a “soidade perfecta”. Mais é Sumai quen manexa o láser. Quen dirixe a luz.

Lectora posíbel, segundo leas esta novela, esta holografía, ás veces atoparás a Bet e outras veces a Nuria. Ou poida que desde a primeira páxina feches os ollos e fagas desaparecer esa “pequena criatura” para que “regrese a ese lugar sen tempo nin formas definidas no que habita” ou sexas ti quen a reconstrúas e provoques a súa aparición “como desexes”. A túa ollada importa. Importa moito, é a realidade da túa propia proxección quen activa o xogo.

Eu entro no xogo. Desde o inicio da novela, fronte ao futuro que ten na cabeza Quin:“-É ló, non sería a casa dos dous, a nosa casa”.

A Nuria “non lle cabía na cabeza unha idea así. E iso fixo que sentise a desacougante vertixe dun futuro completamente baleiro”. Velaí a escolla. Soidade.

Desde o inicio da novela. “Atordada, soubo entón que estaba dentro dunha barca e que o circo de luz era a lúa”. O holograma. 

Ela e a gaivota ferida, esas son as imaxes que impactan, e Nuria que xa non sabía o seu nome. Perdida no tempo, no espazo, na memoria. O baleiro.

O equilibrio ou o desequilibrio, entre o opaco e o transparente, en todo caso, o desacougo de aceptar a propia identidade, afogada no mar, de Manuel Antonio: “Coma (...), se fose un deses illotes negros e ásperos que xurdían no medio da rías cando a marea estaba baixa e desaparecían sen deixar rastro nas mareas vivas”.

Esta é a miña ollada, a andar e desandar o labirinto coa miña soidade ás costas e soa na miña lectura. Detéñome nese primeiro sexo, diferente, contado doutro xeito para que lle poidamos ver a cara a Quin de bobo e caiamos no egoísmo desa “apresurada satisfacción”, na infancia da merenda, mentres “sobre os ventres o seme”.

Porque nos libros de Anxos Sumai, o sexo está contado doutro xeito, abonda lembrarmos aquel cuarto en que a nai de Así nacen as baleas coidaba a vida e procuraba a felicidade do seu fillo, Ramón, até que a soidade a habitou por completo. Sumai neste libro e neste cuarto narraba o inédito, o que foxe dos ollos da normalidade, o que xa parte da “anormalidade”, e con isto non se chegou a atrever nin tan sequera Bertolucci, en La luna, o seus intereses eran outros e andaban atrás do tema edípico. O de Sumai era outra cousa, sempre é outra cousa, estende unha corda para que sexamos nós quen perda ou manteña o equilibrio. Para nos confrontar coa nosa propia “(a)normalidade”. Fronte ao mundo da imaxe plana que non ve matices, en que non existen a luminosidade nin a opacidade. Fronte a quen cre que o destino está escrito.

O desafío para a razón, Nuria /Bet. A imaxe reflectida no espello que a sorprende, atoparse co “Antes de aceptar a Bet como parte inevitable da súa vida”. Aceptarse na imaxe que dela debuxa Vidal na portada do xornal. Elixir o apartamento do Cantil, ese espazo que cómpre domesticar “para que nada obstaculizase a reunificación”, “para xuntarse nunha soa e fuxir da dispersión”. Reunificarse coa propia sombra, que se proxecta, recoñecer a súa existencia (rosaliana). Reunificarse para entre outras cousas, pintar coma “antes”. E, eu lectoras, ando e desando ese labirinto, o espazo interior do apartamento, para ficar atrapada nos límites imprecisos entre Nuria e Bet, entre a paciencia da espera de Bet ou o seu desexo de aboiar como unha illa, ou topar esa “fenda” por onde escorrer, xa que non abonda con que a pequena criatura medre no interior, Nuria precisa vela no exterior e Bet, precisa ser vista. Un punto de (non)encontro que descubrimos no baile no balcón do que fala Happy, naquela patada que esnaquiza os cristais da porta, ou diante das conversas de Federica, a muller que a atrae, “que lle lembraba tanto a Bet”, ou cando Induvina nos fala dese “rostro fotografado” que imitaba a Bet, nese mural inacabado... En dúas caligrafías distintas... 

E eu enrédome no fío da memoria que me leva polos andeis da biblioteca que ferve ante ese motivo literario fascinante, o do dobre, o do doppelgänger, e todos os termos que poden andarlle á volta, como “outro eu”, que se activan coa lectura de A Lúa da colleita, que lemos a partir dun “ego principal”, o de Nuria, e un “secundario”, o de Bet, que nos poden semellar unhas “contrarias inseparábeis” mais que se alimentan e se destrúen nun mesmo corpo e quizais habiten en diferentes “esferas de tempo” ou perciban o tempo como “unha substancia elástica”. E evoco a Dorian Grey, nese mural inacabado de Bet, nesa evolución do traballo á que asistiu Induvina na súa contemplación: “como Bet fora cambiando día a día, a medida que o mural ía crecendo. Ata querer marchar, ata marchar por fin”. E sei que Sumai non precisou máis apócema que a propia vida para que nos desasosegue unha perruca pendurada no colgadoiro da entrada. Para que nos desasosegue ese “estrito coidado do corpo”, “a súa intención de reunificarse” e esas frases: “Nada de drogas, nin de comidas tóxicas”. Por iso o afastamento da realidade na sociedade dos seu tempo que provocou a converxencia do mal e do ben na obra O estraño caso do Dr. Jekyll e Mr. Hyde, non se sente na obra de Sumai, despois de todo Nuria/Bet non deixan de ser persoas coas que podemos compartir a normalidade do cotián, ao situar en primeiro plano a vivencia dunha problemática que non nos é allea e que tradicionalmente se disfrazou con roupaxes da literatura fantástica, aquí o estrañamento literario é obra da nosa propia ollada como lectoras, da actualización que facemos de Nuria/Bet, de como afondamos no seu labirinto, sen esquecermos a intención estética deste xogo literario, sen que nos deixemos apreixar por unha meditada intención social, que tamén a hai e, quizais, esta non estea moi distante da que motivou a escrita kafkiana de A metamorfose e a morte de Gregorio Samsa sexa o afogamento dun berro. O mesmo afogamento do berro de Happy “nunha das súas voces finxidas”.

Mestra é Sumai en conducirnos polas paisaxes dos soños en viaxes psicodélicas que nos levan do amencer da lúa da colleita, dos soños de Bet, dos encontros coa muller co rostro cuberto pola tea de gasa branca, unha alegoría para esa reunificación e o sangue no ritual. Que nos levan da imaxe da gaivota á pega destripada, o sangue nas súas pernas. É mestra nesa conxunción de símbolos nos soños de Nuria, nos de Induvina e en aproximarnos ás obsesións, ás ladaíñas repetitivas que mudan as sílabas e crean novas palabras, os pés nos seus zapatos, nos seus ataúdes, ese falar de Happy, a nena que non crece, que non aboia, perdida mesturando linguas ou construíndo así o seu suxeito. Alegorías da soidade.

A lúa da colleita obríga(nos) a pensar tamén, se o desexamos, na autora, no autor na súa presenza ante a obra, na imposibilidade de expresala, na súa procura, na loita constante para materializada, darlle fin. Velaí ese desexo de volver pintar de Nuria, o traballo remunerado na fábrica de cerámica en Lisboa fronte ese mural inacabado de Bet que a muda, ese mural e a escultura dos bebes mortos, que fan dubidar a Induvina, tamén pintor, en apropiarse da súa obra. 

O tempo pode apreixarse, delimitarse entre a data que figura na caixa de fotos de Vidal, “Quin e Nuria, maio de 1975” e ese agosto de 1992. E é Vidal a testemuña, o reporteiro gráfico, quen atrapa instantes que esclarecen a vida de Nuria/Bet, con eses rostros de todas as mulleres que a(s) habitaba(n). Mais o tempo non vai lineal, é esférico e vai dun espazo de vida a outro, e o tempo decide, e isto produce a perturbación do holograma. Outro dos grandes acertos da narración.

Non teño unha intención de achegarme a este dobre desde unha perspectiva psicanalítica, non desexo convertelo nun caso clínico, que poida esquecer o estético. Sei que estamos a falar da exploración da propia identidade, de nos construír como suxeitos, da crise que nos obriga con afouteza a nos enfrontar ao propio eu, aceptar unha unidade ou esnaquizarnos para non termos o valor de nos ollar nunca por enteiro. Velaí a contradición de sermos na totalidade ou non vermos/non asumirmos un outro (que é Eu), un dos temas máis frutíferos da literatura que con tantas páxinas me leva conmovido, desde a inmensidade da sombra, páxinas que A lúa da colleita me invita a revisitar, porque esta é outra das cousas que procuro nun libro, que abra as portas da biblioteca gardada na miña memoria, avivándoa para establecer un diálogo coas miñas propias obsesións e as da tradición literaria. Xa o sabemos, hai moitas razóns polas que nos gusta un libro, mais non sempre ten a capacidade de enganchar, de que o devoremos, eu devorei A lúa da colleita prendida pola fascinación da ausencia de versión oficial na dialéctica Nuria/Bet, un desafío para a razón.

Anxos Sumai: A lúa da colleita. Ed. Galaxia, 2014.