Emboscadas na representación colonial

María Reimóndez

Por María Reimóndez

A pesar de que o ton habitual sobre a tradución en Galicia poida facernos pensar que o máis vital é a escolla de tal ou tal outra palabra e a súa relación ou non cun certo estándar, tradición literaria ou anovación, hai xa décadas que a teoría da tradución retrotrae as súas análises a un marco previo e moito máis amplo ca este. O estudo da tradución comeza coa propia decisión de traducir unha obra e non outra. Este tema que pode parecer abstracto de máis cobra unha corporeidade inusitada cando nos enfrontamos a textos como o que hoxe me ocupa, Emboscadas no gran Norte da autora catalá Margarida Aritzeta. Resulta sen dúbida intrigante saber por que para narrar supostamente as vidas dos “indios” (e uso o masculino e o termo colonial moi á mantenta) montañeses do Canadá para un público galego xuvenil se escolla traducir unha obra escrita por unha catalá no canto de escoller, dado que vai ser unha tradución de todas todas, algún dos fantásticos textos que dende como moi tarde o século XIX levan producindo as autoras de distintos pobos orixinarios americanos.

Agora ben, con isto non quero dicir que por ser catalá ou galega ou chinesa unha teña que limitar o seu espazo literario a un espazo xeográfico ou cultural concreto e predefinido. Por suposto que se podería argumentar que a visión dunha personaxe “mediadora” pode ter un valor engadido de interpretación para un público que mira tamén dende fóra (pero son o público catalán e galego falante o mesmo? Teño as miñas dúbidas). O importante, ao meu ver, é entender esa mediación como un acto político de tremendo peso, sobre todo entre dous polos opostos da colonización, porque as interaccións desiguais entre culturas resultan sempre un lugar complexo; intentar narrar a outra dende a mentalidade occidental esixe, ao meu ver, un esforzo de autoanálise e autocrítica sen parangón.

A miña lectura da novela partía, pois, de todas estas consideracións previas e de procura dunha relación entre este texto e todos aqueles que coñezo das autoras de pobos autóctonos do continente americano na súa variedade de experiencias e enfoques. Emboscadas no Gran Norte comeza coa fuxida de Marina, unha moza catalá a quen a familia envía a Quebec vivir co seu tío, da fonda deste para evitar entrar na prostitución. Nesa fuxida acaba accidentalmente enleada na preparación dunha acción por parte das comunidades "indias" que buscan visibilizar a súa situación de discriminación dentro do Canadá aproveitando os fastos do 450 aniversario da creación do "Canadá moderno". Ao longo dunha enleada trama onde cobran protagonismo "pipas da paz" e supostos malentendidos culturais, a autora enuncia o seu afán de abrir unha porta de coñecemento a estes "pobos condenados a morrer, que non queren desaparecer" (p. 11). Faino mesmo cunha introdución na que fala da súa viaxe e "descubrimento" da situación dos "indios" montañeses no ano 1984.

Este punto de partida augura xa un intenso desencontro que marca de forma perturbadora toda a lectura do libro. Nel mestúranse as liñas do xénero e da mentalidade colonial "emboscadas" no suposto entretemento das aventuras que vive a súa protagonista. Podemos, se cadra, comezar por ela. Marina é un exemplo paradigmático de como ás veces poñer unha rapaza como suposta protagonista non produce un efecto de reflexión sobre o xénero que podería ser desexable. A autora leva a esta moza polos vieiros dos papeis tradicionais asignados, sempre dependente dos dous co-protagonistas masculinos e envolta en situacións que nesta altura dan mesmo certo pudor (véxase por exemplo a cuestión de ser obxecto de secuestro, de meter sempre a pata, de ser sempre algo menos hábil... todo iso que tan ben se aprende en calquera película comercial de Hollywood). Malia querer presentar a Marina como resolta e espelida, como comentan os dous "indios" que a acompañan en máis dunha ocasión, a moza recae no papel subsidiario habitual.

Se cadra, e velaquí comeza a parte máis preocupante deste volume, os dous protagonistas masculinos atopan a Marina espelida porque en comparación co papel que se lles asigna ás "indias" esta loce coma un diamante. As "indias" desempeñan un papel decorativo en certos momentos de estampa "tribal" onde a protagonista vai visitar os poboados. Son os homes os que teñen o papel de falar, elas preséntanse sempre como entes silentes (entre outras cousas porque non falan nin inglés nin francés e Marina non pode entendelas) que abrollan no seu remexer das potas sempre no lume (única función que se lles asigna) como altofalantes infinitos das teorías spivakianas sobre se a subalterna pode falar. Está claro que non neste relato, porque no fondo, como ben argumenta Spivak, o problema é de quen (non) escoita ou xa de partida nin sequera entende a lingua na que se fala.

A única excepción a esta imaxe da, chamémoslle, "india silente" atopámola en Lizanne, a mediadora entre os pobos autóctonos e o goberno canadense, ela mesma unha "india" montañesa. Resulta fondamente violento que este personaxe (e perdón polo spoiler) resulte ao final a traidora, a que tenta por todas as forzas que a alianza entre os pobos fracase. Na miña mente afeita a outras lecturas bailaba nese momento iracunda a Malinche, o mito da muller vendida ao colonizador que campa con tanto gusto polas nosas narrativas coloniais.

Este "malinchismo", como dirían as compañeiras mexicanas, ou representación das mulleres como traidoras, contrasta fondamente coa visión e posición dos dous mozos, dous irmáns, que topa Marina e que son os encargados de explicarlles a ela e ás lectoras, a súa "forma de vida". Estes dous mozos viven xa dacabalo entre o mundo da reserva e o mundo branco pero eles non son presentados nunca como traidores senón como os salvadores naturais e escolleitos para sacar aos pobos das dificultades nas que se atopan.

En resumo, esta novela cae na emboscada máis torpe da representación colonial. Esta ollada paira por todo o relato dunha forma que en certos momentos me resultou de lectura tremendamente dificultosa. Provocoume verdadeiro desagrado atopar pasaxes nas que os propios protagonistas describen: "A nosa xente non é como somos nós os dous, xa viches na cabana que son xente aínda moi primitiva, a maioría" (p. 85) ou o feito de que precisamente todos os supostos malentendidos culturais estean traspasados novamente polo xénero de forma groseira. Así, malia a súa posición "civilizada" dentro do grupo "primitivo", un deles entende que casou con Marina porque esta lle contestou con amabilidade e lle aceptou uns agasallos. Ou ben noutro momento un deles non dubida en losquear e bater na moza pero ela ao final considera que é que son "desa maneira" e segue anceiando a compaña dos dous irmáns.

Por suposto que a colonización non pode desprenderse do xénero, como ben amosa este libro no sentido máis negativo da cuestión. A fin de contas, somos "un cristal atravesado por unha patria", como di Lupe Gómez. Mais só dende unha ollada fondamente colonial pode un texto deste tipo chegar a presentar a situación das Primeiras Nacións (que así se chaman oficialmente os pobos "indios" do Canadá, nunha denominación que recolle a violencia da ocupación branca) do xeito en que o fai. Sen dúbida o marcador máis decisivo desa ollada, ao meu entender, é a desconexión perpetua da situación deses "pobos" primeiramente coa colonización iniciada por iso que chamamos España e segundo coa situación de asoballamento interior dentro da península. Que unha moza de Catalunya non chegue a ver ningunha conexión entre a situación lingüística ou instancias de discriminación moi concretas que se narran no libro e as que se viviron ou viven na península ibérica resulta cando menos chocante e un trazo preciso de onde comeza toda colonización: na división do nós (civilizadas, posuidoras da verdade e adultas) e das outras (incultas, bárbaras, exóticas e infantís). O patriarcado e a colonización funcionan precisamente nesas desvinculacións de non ver de que maneira a realidade dunhas e doutras está en constante conexión.

Despois de todo isto só podo rematar cunha pregunta que regresa ao principio: e non sería mellor para coñecer a situación das Primeiras Nacións do Canadá ou dos Estados Unidos investir en traducir a Eden Robinson (autora da incomparable Monkey Beach, entre outras obras), Zitkala Sa, Lorna Dee Cervantes ou Paula Gunn Allen? E xa de paso que estamos, non sería aínda mellor atender algo máis ás voces das mulleres do resto do continente americano a quen deixamos en herdanza o cristal roto e cortante que atravesou a súas patrias? É hora de recoñecer a nosa man nas feridas e de virar os anacos afiados cara a nós.

Margarida Aritzeta: Emboscadas no gran Norte. Editorial Galaxia, 1997. 


Comentarios