 |
| María Reimóndez |
Por María Reimóndez
A pesar de que o ton
habitual sobre a tradución en Galicia poida facernos pensar que o
máis vital é a escolla de tal ou tal outra palabra e a súa
relación ou non cun certo estándar, tradición literaria ou
anovación, hai xa décadas que a teoría da tradución retrotrae as
súas análises a un marco previo e moito máis amplo ca este. O
estudo da tradución comeza coa propia decisión de traducir unha
obra e non outra. Este tema que pode parecer abstracto de máis cobra
unha corporeidade inusitada cando nos enfrontamos a textos como o que
hoxe me ocupa, Emboscadas no gran Norte da autora catalá
Margarida Aritzeta. Resulta sen dúbida intrigante saber por que para
narrar supostamente as vidas dos “indios” (e uso o masculino e o
termo colonial moi á mantenta) montañeses do Canadá para un
público galego xuvenil se escolla traducir unha obra escrita por
unha catalá no canto de escoller, dado que vai ser unha tradución
de todas todas, algún dos fantásticos textos que dende como moi
tarde o século XIX levan producindo as autoras de distintos pobos
orixinarios americanos.
Agora ben, con isto non
quero dicir que por ser catalá ou galega ou chinesa unha teña que
limitar o seu espazo literario a un espazo xeográfico ou cultural
concreto e predefinido. Por suposto que se podería argumentar que a
visión dunha personaxe “mediadora” pode ter un valor engadido de
interpretación para un público que mira tamén dende fóra (pero
son o público catalán e galego falante o mesmo? Teño as miñas
dúbidas). O importante, ao meu ver, é entender esa mediación como
un acto político de tremendo peso, sobre todo entre dous polos
opostos da colonización, porque as interaccións desiguais entre
culturas resultan sempre un lugar complexo; intentar narrar a outra
dende a mentalidade occidental esixe, ao meu ver, un esforzo de
autoanálise e autocrítica sen parangón.
A miña lectura da novela
partía, pois, de todas estas consideracións previas e de procura
dunha relación entre este texto e todos aqueles que coñezo das
autoras de pobos autóctonos do continente americano na súa
variedade de experiencias e enfoques. Emboscadas no Gran Norte
comeza coa fuxida de Marina, unha moza catalá a quen a familia envía
a Quebec vivir co seu tío, da fonda deste para evitar entrar na
prostitución. Nesa fuxida acaba accidentalmente enleada na
preparación dunha acción por parte das comunidades "indias"
que buscan visibilizar a súa situación de discriminación dentro do
Canadá aproveitando os fastos do 450 aniversario da creación do
"Canadá moderno". Ao longo dunha enleada trama onde cobran
protagonismo "pipas da paz" e supostos malentendidos
culturais, a autora enuncia o seu afán de abrir unha porta de
coñecemento a estes "pobos condenados a morrer, que non queren
desaparecer" (p. 11). Faino mesmo cunha introdución na que fala
da súa viaxe e "descubrimento" da situación dos "indios"
montañeses no ano 1984.
Este punto de partida
augura xa un intenso desencontro que marca de forma perturbadora toda
a lectura do libro. Nel mestúranse as liñas do xénero e da
mentalidade colonial "emboscadas" no suposto entretemento
das aventuras que vive a súa protagonista. Podemos, se cadra,
comezar por ela. Marina é un exemplo paradigmático de como ás
veces poñer unha rapaza como suposta protagonista non produce un
efecto de reflexión sobre o xénero que podería ser desexable. A
autora leva a esta moza polos vieiros dos papeis tradicionais
asignados, sempre dependente dos dous co-protagonistas masculinos e
envolta en situacións que nesta altura dan mesmo certo pudor (véxase
por exemplo a cuestión de ser obxecto de secuestro, de meter sempre
a pata, de ser sempre algo menos hábil... todo iso que tan ben se
aprende en calquera película comercial de Hollywood). Malia querer
presentar a Marina como resolta e espelida, como comentan os dous
"indios" que a acompañan en máis dunha ocasión, a moza
recae no papel subsidiario habitual.
Se cadra, e velaquí
comeza a parte máis preocupante deste volume, os dous protagonistas
masculinos atopan a Marina espelida porque en comparación co papel
que se lles asigna ás "indias" esta loce coma un diamante.
As "indias" desempeñan un papel decorativo en certos
momentos de estampa "tribal" onde a protagonista vai
visitar os poboados. Son os homes os que teñen o papel de falar,
elas preséntanse sempre como entes silentes (entre outras cousas
porque non falan nin inglés nin francés e Marina non pode
entendelas) que abrollan no seu remexer das potas sempre no lume
(única función que se lles asigna) como altofalantes infinitos das
teorías spivakianas sobre se a subalterna pode falar. Está claro
que non neste relato, porque no fondo, como ben argumenta Spivak, o
problema é de quen (non) escoita ou xa de partida nin sequera
entende a lingua na que se fala.
A única excepción a esta
imaxe da, chamémoslle, "india silente" atopámola en
Lizanne, a mediadora entre os pobos autóctonos e o goberno
canadense, ela mesma unha "india" montañesa. Resulta
fondamente violento que este personaxe (e perdón polo spoiler)
resulte ao final a traidora, a
que tenta por todas as forzas que a alianza entre os pobos fracase.
Na miña mente afeita a outras lecturas bailaba nese momento iracunda
a Malinche, o mito da muller vendida ao colonizador que campa con
tanto gusto polas nosas narrativas coloniais.
Este
"malinchismo", como dirían as compañeiras mexicanas, ou
representación das mulleres como traidoras, contrasta fondamente coa
visión e posición dos dous mozos, dous irmáns, que topa Marina e
que son os encargados de explicarlles a ela e ás lectoras, a súa
"forma de vida". Estes dous mozos viven xa dacabalo entre o
mundo da reserva e o mundo branco pero eles non son presentados nunca
como traidores senón como os salvadores naturais
e escolleitos para
sacar aos pobos das dificultades nas que se atopan.
En
resumo, esta novela cae na emboscada máis torpe da representación
colonial. Esta ollada paira por todo o relato dunha forma que en
certos momentos me resultou de lectura tremendamente dificultosa.
Provocoume verdadeiro desagrado atopar pasaxes nas que os propios
protagonistas describen: "A nosa xente non é como somos nós os
dous, xa viches na cabana que son xente aínda moi primitiva, a
maioría" (p. 85) ou o feito de que precisamente todos os
supostos malentendidos culturais estean traspasados novamente polo
xénero de forma groseira. Así, malia a súa posición "civilizada"
dentro do grupo "primitivo", un deles entende que casou con
Marina porque esta lle contestou con amabilidade e lle aceptou uns
agasallos. Ou ben noutro momento un deles non dubida en losquear e
bater na moza pero ela ao final considera que é que son "desa
maneira" e segue anceiando a compaña dos dous irmáns.
Por
suposto que a colonización non pode desprenderse do xénero, como
ben amosa este libro no sentido máis negativo da cuestión. A fin de
contas, somos "un cristal atravesado por unha patria", como
di Lupe Gómez. Mais só dende unha ollada fondamente colonial pode
un texto deste tipo chegar a presentar a situación das Primeiras
Nacións (que así se chaman oficialmente os pobos "indios"
do Canadá, nunha denominación que recolle a violencia da ocupación
branca) do xeito en que o fai. Sen dúbida o marcador máis decisivo
desa ollada, ao meu entender, é a desconexión perpetua da situación
deses "pobos" primeiramente coa colonización iniciada por
iso que chamamos España e segundo coa situación de asoballamento
interior dentro da península. Que unha moza de Catalunya non chegue
a ver ningunha conexión entre a situación lingüística ou
instancias de discriminación moi concretas que se narran no libro e
as que se viviron ou viven na península ibérica resulta cando menos
chocante e un trazo preciso de onde comeza toda colonización: na
división do nós (civilizadas, posuidoras da verdade e adultas) e
das outras (incultas, bárbaras, exóticas e infantís). O
patriarcado e a colonización funcionan precisamente nesas
desvinculacións de non ver de que maneira a realidade dunhas e
doutras está en constante conexión.
Despois
de todo isto só podo rematar cunha pregunta que regresa ao
principio: e non sería mellor para coñecer a situación das
Primeiras Nacións do Canadá ou dos Estados Unidos investir en
traducir a Eden Robinson (autora da incomparable Monkey
Beach, entre outras obras),
Zitkala Sa, Lorna Dee Cervantes ou Paula Gunn Allen? E xa de paso que
estamos, non sería aínda mellor atender algo máis ás voces das
mulleres do resto do continente americano a quen deixamos en herdanza
o cristal roto e cortante que atravesou a súas patrias? É hora de
recoñecer a nosa man nas feridas e de virar os anacos afiados cara a
nós.
Margarida Aritzeta: Emboscadas no gran Norte. Editorial Galaxia, 1997.
Comentarios
Publicar un comentario