Como ser mujer, de Caitlin Moran. Críticas de Eli Ríos e María Reimóndez

Por Eli Ríos

Desde que se publicou, no 2011, Cómo ser mujer de Caitlin Moran está resultando un éxito de vendas e tradúcese a cada vez máis linguas. No 2013 chéganos, da man de Anagrama, con críticas na contracapa como a de Miranda Sawyer (The Observer): "Hay frases que os harán reir a carcajadas, situaciones reales como la vida misma, y en las que os reconoceréis, asombradas"

Un libro que presenta o feminismo e temas tan complexos (machismo, aborto, sexualidade, maternidade, etc) con humor porque "el feminismo es demasiado importante para dejarlo en manos de eruditos" (p.19) tiña todas as papeletas para ser unha lectura coa que desfrutar. Pois non foi así: agora mesmo, cando acabo de pechar a última páxina, teño o sabor na boca dun limón verde con verme dentro. E, por suposto, non me recoñecín asombrada.

Imaxino que, como en todo, a sociedade que te rodea condiciona a túa forma de ler e, nesta obra, o humor que se nos presenta ten gracia as primeiras vinte páxinas (e estou sendo benévola) porque facer unha acumulación de frases humorísticas baleiras de contido e frivolizando, ao final, ten o efecto contrario. E por que digo que é cultural? Pois porque é ben certo que aínda hai culturas nas que pronunciar a palabra cona ou teta é aínda un tema tabú, agora ben... pasar quince páxinas enteiras acumulando chiste tras chiste sobre todo nomenclator ("vagina", "china", "patito", "flor", "monedero", "rajita", "chichi", "pepita", "María", "conejito", "chirla", "almejita", "papaya", "cascabel", "pizquita", "osito", "ninfa", "higo", "magdalena" e 41 variedades máis) faise un chisco pesado de ler para alguén que teña como referente o sistema literario galego. Tiven a sensación de estar no medio dun patio de colexio con rapazada de catro anos cando comezan a dicir "palabrotas" e se rin polo "trastes" que son. E o peor é que toda esta reflexión, na que decide conscientemente usar a palabra "coño", no proceso de reafirmación, termina cun "Por supuesto, comprendí que todas mis teorías sobre llamar coño a mi coño no servían para nada cuando tuve dos hijas" (p.74) e pasa a chamarlle "bot-bot", sendo consciente de que está transmitindo a mesma problemática pola que pasou ela. Non só son quince páxinas de humor de gardería senón que para estar como ao comezo, chamándolle á cona bot-bot, podía ter aforrado o tempo...

Toda esta acumulación de frases presuntamente graciosas e divertidas repítese tema tras tema: lesbianismo, vestimentas, sociedade, condicións laborais, aborto, sexualidade, pornografía... encadrado nun entorno de familia numerosa e pobre onde as cualidades da nai son parir e coidar dos fillos. Cando se emancipa, a trama desenvólvese nun ambiente de drogas, alcohol, maltrato psicolóxico, etc. con moito "humor" e que, a min persoalmente, non me fixo empatizar nada coa protagonista nin co seu feminismo provocador de "Yo he probado, por supuesto, mi sangre menstrual. En general, prefiro una bolsa de ganchitos, pero no estuvo mal" (p.84).

Na segunda parte (en clave autobiográfica, tamén) a protagonista convírtese en nai e "si comparo cómo soy ahora y cómo era antes de dar a luz por primera vez, la transformación es casi total. Abrir el cuello del útero abrió las << puertas de mi percepción>> más de lo que hicieron jamás las drogas" (p.259). A problemática da maternidade ao mesmo nivel que a apoloxía do consumo de estupefacientes. Impresionante.

Deixa, polo tanto, o mundo das drogas, e pasa a analizar, aproveitando as súas entrevistas ás Spice Girls e a Lady Gaga (coa que acaba de festa nun bar de Berlín), a importancia da imaxe que ofrece a prensa sobre as mulleres, a crianza dos fillos, etc. E termina esta novela, na páxina 350, cun obxectivo:

Pero, con el paso de los años, me he dado cuenta de que lo que realmente quiero ser, en resumidas cuentas, es un ser humano. Sólo un ser humano productivo, honrado, tratado con cortesía. Uno de << los Muchachos>>. Pero con un pelo realmente asombroso".

É probable, evidentemente, que o que a crítica califica como un grande logro, na escrita dun libro feminista como este, teña moito a ver coa miña formación cultural na que o humor (británico ou galego ou de onde sexa) debe conter unha alta dose de intelixencia. De aí que argumentar estar a favor do aborto porque mais se mataba na guerra e non pasaba nada (p. 314), que a icona de persoa normal sexa Lady Gaga ou que a finalidade última do feminismo sexa convertese nun de "los muchachos" cun "pelo realmente asombroso", para min, non pase máis que dun exercicio comercial e non dunha obra iniciática na teorías feministas.

Até aquí o sabor a limón que queda no padal. Agora é cando hai que tragar o verme: os agradecementos. Eses nos que agradece aos editores afirmando: "Gracias, chicos. Sobre todo por el dinero. Me lo gasté en una cocina nueva y un bolso ¡Sí! ¡Feminismo! ¡Uuuuh!"(p.352). Se podía ter a dúbida sobre se era unha ironía ou non, o seguinte agradecemento, ao home, pon a guinda a este "licor literario" que non estou disposta a tragar ante a banalización tan besta que se fai do feminismo: "el feminista [ o seu home] más exaltado que he conocido jamás, hasta el punto de que fue él quien me enseñó lo que es el feminismo, o lo que debería ser, al menos: << Ser todo el mundo educado con todo el mundo.>>" (p.352).

A min o de "é de ben nacida ser agradecida" xa mo aprenderan na casa cando tiña tres anos e aínda non me paraba a pensar se era feminista, marciana ou muller. Pero como xa comentei antes, pode que sexa un tema cultural e, noutros lugares, se precisen case catrocentas páxinas para chegar a esta base da que parten, non só o feminismo senón a maioría das relixións, leis, culturas, etc. e logo evolúen cada unha polo seu camiño e as súas complexidades. E, agora, se me desculpades, vou cuspir este verme que non penso pasar pola gorxa...

Feminismo, tradución e falacias hexemónicas

Por María Reimóndez

Hai algún tempo que caeu nas miñas mans “How To Be a Woman”, o bestseller de Caitlin Moran que se convertera nun auténtico fenómeno no Reino Unido. Debo admitir que coñecendo os sistemas editoriais e publicitarios anglosaxóns collín o libro con certa suspicacia e coa expectativa de ficar fondamente decepcionada. Mais non foi así. A obra de Moran pareceume dunha intelixencia fantástica e dunha subversión moito maior do que as críticas de revistas femininas lle daban crédito. Por unha banda, a reclamación do feminismo como herdo, como palabra e como movemento para “as masas”. Por outra, e de aí a cuestión máis interesante ao meu ver, o encadre da crítica na experiencia e cultura propias dende un enfoque certamente nunca antes visto: o dunha muller de clase ultrabaixa que tiña sen dúbida ningún punto para acabar escribindo un libro destas características. Se algo me gustou precisamente deste libro foi iso, a súa ruptura coa idea dun suxeito feminista hexemónico, mesmo sendo branca, a idea dunha muller branca específica (de clase alta, universitaria a ser posible, con bo poder adquisitivo) que debe ser quen se interese polos feminismos. Esta idea transmítese socialmente nun cento de estereotipos aos que Moran para os pés sen tregua. É por iso que mesmo cos seus puntos febles (como por exemplo a visión acrítica da historia, pois Moran repite en varias ocasións que as mulleres non conseguiron os mesmos “logros” ca os homes, punto certamente dubidable), o libro me pareceu un tremendo acerto. Moran escribe dende a súa experiencia sen pretender universalizala e é por iso que permite que cada quen, da clase social, orixe, raza, cor ou orientación sexual que sexa poida coller ou desbotar o que lle pareza. É isto tamén o que  fai que a popularización de certas teorías feministas por parte de Moran non caia no ridículo.

Agora ben, unha das miñas preguntas máis punzantes ao rematar de ler o libro foi a posibilidade de “viaxar” deste texto en concreto, que dende un momento me pareceu certamente baixa. Non se centraba a miña preocupación na tradución “lingüística” (que é como adoita pensarse a “tradutibilidade” dos textos) senón mais ben na relevancia dun texto coma este noutras sociedades. Cando lin o libro xa había tradución ao castelán mais quedei coa intriga de saber se a miña intuición era certa ou non. A crítica da nosa compañeira Eli Ríos vén confirmala e con isto tamén algunhas cuestións máis sobre a tradución e hexemonía que adoitan pasar desapercibidas. Un dos exemplos que comenta Ríos pode axudar a entender a que me refiro con esta cuestión. Para quen non saiba que a palabra “cona” (cunt) é o maior palabrón que unha pode usar en Gran Bretaña (como aquí botar un “me cago en dios”) toda a disquisición que Moran fai sobre o tema resulta irrelevante. Nunha cultura coma a nosa onde cona (ou en castelán coño) son palabras habituais (abonda con ver Padre Casares dez minutos, por poñer un caso) non hai xeito de non ver ese capítulo coma unha parvada superficial e sen sentido. O mesmo acontece coa conceptualización cultural dos corpos, que difire grandemente aínda en moitas cuestións no contexto de Moran do noso, por citar só dous exemplos básicos. Mais o problema non é ese, o problema é asumir que o texto de Moran está escrito para “o universo” simplemente porque está escrito en inglés, algo que non se asume (máis ben ao contrario) cando os textos están escritos nas linguas non hexemónicas. Neste caso non falamos dunha obra de ficción onde os Macondos falan en todas as linguas (por utilizar un dubidoso exemplo querido do imperio-patriarcado; e se Márquez escribise en quechua ou en guaraní? E se no canto de Gabriel fose Gabriela a súa autora? Falarían eses Macondos aos “Macondos” do mundo? Dubídoo moito) senón dun libro de divulgación, co cal a cuestión é aínda máis grave.

O caso do texto de Moran marca o que eu denomino unha falacia hexemónica na tradución. Asúmese que ao estar o texto escrito en inglés xa debe ser comprensible para o mundo en xeral, asúmese que xa contén un contido relevante para todas. Como non vai ser relevante, se é a lingua que se nos mete polos ollos que debemos aprender para prosperar nestes tempos de crises e globalizacións? Pois ben, como amosan infinitos casos, dende as series estadounidenses ata multitude de obras literarias, esta cuestión é unha falacia que o imperialismo utiliza de maneira constante para vender (que finalmente a cousa resúmese aos cartos nos petos duns poucos) certos produtos alienantes e domesticadores para o resto de suxeitos. Ao meu ver, de feito, o texto de Moran non é nin relevante noutros países angloparlantes coma os Estados Unidos, nin en Canadá nin en Australia, espazos culturais totalmente diferentes ao de Moran (e de feito por iso hai versións diferentes dos libros non só como adaptacións lingüísticas, senón como reescrituras, onde é frecuente que se omitan referencias sexuais ou á bebida se se fai unha versión estadounidense dun libro de divulgación británico; habería que ver a versión deste libro en Estados Unidos, se a ten).

Todas estas cuestións son aínda máis graves cando falamos de textos feministas (e poscoloniais, que non é o caso) porque no fondo contribúen a desenraizar as autoras e desfacer as alianzas. O que quero dicir con isto é que se ben eu podo simpatizar teoricamente con Moran porque coñezo o contexto británico, malamente o poderá facer unha teórica ou activista galega que non ten por que coñecelo, simplemente porque o texto resulta, fóra do seu espazo, unha trapallada descontextualizada, como demostra a crítica de Ríos. Esta é unha eficaz maneira de dividir e vencer que o patriarcado utiliza con frecuencia, sobre todo porque a tradución é conceptualizada como invisible ou como necesariamente servil. Abonda ver o que pasou coa tradución de Simone de Beauvoir ao inglés, que provocou unha fenda entre os feminismos anglófonos e francófonos que só comezou a fechar cando as teóricas da tradución feminista, sobre todo as canadenses bilingües, comezaron a analizar o texto traducido. Naquel exemplo, igual ca neste, un sistema editorial que malamente publica un libro feminista a menos que sexa por despiste e polo tanto descoñece o fondo as cuestións, crea fracturas innecesarias polo hábito de vender todo o que vén do centro hexemónico (o libro de Beauvoir traduciuse porque se pensaba que falaba de sexo e porque se vendía moito en Francia, e por estas razóns o traduciu un sexólogo que mutilou o texto ata facer de dous volumes un, entre outras cuestións que analizou polo miúdo Luise von Flotow e posteriormente noutros contextos, entre eles o galego, Olga Castro). Por iso se cadra as críticas non as debe recibir Moran senón o aparello que pretende vendernos calquera cousa porque estea escrita nunha certa lingua mentres que deixa as demais no silencio máis absoluto. 

Moran, C., Cómo ser mujer, Anagrama, 2013.