Expectativas fanadas

Foto: María Reimóndez

Por María Reimóndez

Unha das estratexias máis interesantes de neutralización da escrita das mulleres tende a ser a presentación que editorialmente se fai dos seus libros. As contracapas, as fotos, as biografías todas contribúen a presentar unha imaxe e non outra, a inclinar unha lectura e non outra. Pode semellar que estas ferramentas son pequenos artefactos sen importancia, adornos «do principal», mais no fondo, como teñen demostrado de forma pertinaz as investigadoras como a Dra. Martín Lucas para o caso de autoras racializadas en lingua inglesa, este tipo de cuestións pode amosar da forma máis clara as expectativas (a miúdo patriarcais e racistas) que se teñen ao redor do texto. Se cadra por iso é tan importante, e no caso de Galicia unha vantaxe que podemos usar ao noso favor, ser donas tamén da maneira en que os nosos libros se presentan ao público, e non só do que vai entre capa e capa.

Esta longa introdución vén á maneira en que se nos presenta a novela de Anna Gavalda Xuntos e máis nada, que foi Premio de Novela Europea no ano 2005. O volume preséntasenos como a histora de «catro vidas perdidas», «catro sobreviventes» e ponse sobre todo énfase no feito de que Gavalda escribe «dende a experiencia da fraxilidade do ser humano». Unha vez lida a novela, esta descrición quedou prendida en min cun punto de desconcerto. Efectivamente, Xuntos e máis nada narra a historia de catro persoas que se enfrontan a diversas dificultades para atopar un espazo no que ser aceptadas, sobre todo por elas mesmas. De aí que iso signifique que sexan «vidas perdidas» creo que dista un treito bastante longo. Se cadra unha ten esa sensación só se observa as personaxes desta novela dende a suposta «normalidade» dunha sociedade na que se supón que a xente, incluída a ficcional, vive en marcos predeterminados en canto a traballo, relacións familiares ou espazos. Mais se unha non parte da base de que existe tal «normalidade», as lecturas de Xuntos e máis nada viran bastante diferentes.

De feito, as súas catro personaxes principais habitan un mundo que é o mundo «normal» para multitude de persoas. Aquel dos que se vén atrapados en traballos interminables para poderse manter malamente (o caso de Franck, que traballa de cociñeiro pola noite en diferentes restaurantes), aquel no que as mulleres non son quen de encaixar nos patróns feitos para os artistas masculinos (o caso de Camille, que renuncia á súa lucrativa pintura para vivir limpando oficinas) ou os de que se negan a aceptar a superioridade da súa clase social (o caso de Philibert, que non pode exercer ningún traballo porque pertence a unha familia aristocrática que fanou as súas habilidades sociais e lle recrimina botar tempo coa plebe). E logo está Paulette, a avoa de Franck, que simplemente... é unha vella cada día máis dependente. Non sei moi ben se a iso se lle pode chamar «supervivencia», como di a contracapa do libro, ou máis ben, puramente, «vivencia».

Para alén deste marco que ao meu ver crea unhas expectativas que non son, a novela repite o truco ao presentar unha convivencia atípica que racha cos espazos marcados pola clase e polas expectativas de familia. Así, estes catro personaxes acaban vivindo na casa de Philibert e establecendo relacións que aparentemente nada teñen que ver coas esperadas socialmente. Franck alimenta a Camille, Camille coida a Paulette nunha entrañable relación mediante a cal as dúas se coñecen e recoñecen e na que se amosa o coidado entre as mulleres como un espazo conflitivo mais vizoso; Philibert encontra no seu piso «okupado» e no teatro un lugar no que é por fin valorado.

Mais, ao igual que o piso de Philibert está dende o principio en perigo de venda por unha disputa de herdanza, dende o principio tamén a novela quere e non pode crear esas estruturas alternativas porque deixa sen tocar o piar sobre o cal se alicerzan: o xénero. Ese mundo onde as persoas poden saír do rego e establecer comunidades humanas que non pasen polo par-parella ou as relacións de consanguinidade axiña amosa visos de ruptura. Primeiro pola relación de atracción entre Camille e Franck que se presenta dende o principio previsible e inevitable: son dous polos opostos, polo tanto deben atraerse. A súa oposición baséase non só na clase social senón tamén nas expectativas claras de xénero nas que encaixan sen ningún problema: ela é unha artista e el un «bruto», el é quen a coida e a volve traer ao rego das relacións heterosexuais monógamas, non sen pasar por típicas arroutadas masculinas de poñerlle os cornos ou de cagarse nela por non facerlle o caso que el merece. En segundo lugar, se ben é unha relación fermosa e entrañable, non deixa de ser Camille quen coida de Paulette, malia ser avoa de Franck, e por moito que a moza llo recrimine, ao final segue aceptando o seu papel como unha especie de liberación que lle permite volver á pintura. É un camiño fermoso pero sería moito máis interesante se por unha vez fose un home quen o collese, volver poñer a unha muller nesta posición resulta, ademais do resto de implicacións, aburrido. Por que non é Franck quen lle limpa o cu á avoa? Por que non é el quen deixa o seu traballo para coidala? A resposta a estas preguntas faise evidente.

Ata Philibert acaba casando cunha moza que o saca do seu ostracismo mediante a súa excentricidade. É así que estes personaxes, sobre todo Camille e Franck, que partían dun rexeitamento claro á familia «tradicional», acaban metidos... nunha familia tradicional. Ao final, as estruturas volven ao que é agardable, como se a novela marcase só un intermedio accidental no que se supón que debe ser a vida das persoas felices.

A lectura desta novela, gabada e mesmo levada ao cinema, abre unha porta incómoda á posta en dúbida deses esbozos de alternativas que acaban sendo a mesma estrutura da cuestionable normalidade da que parecían fuxir inicialmente. Hai un reconforto aprendido culturalmente nos finais nos que, como dicía meu avó «o chico remata coa chica», e que eran para el o primeiro requisito para ver unha película. Chama poderosamente a atención como este tipo de finais felices reconfortan o discurso dominante das relacións heterosexuais nas que eles rescatan, elas son marabillosas pero deficientes, elas se sacrifican e eles acaban poñendo un restaurante. E os paxariños da orde mundial cantan felices. Chama a atención cando obras de corte feminista, ou as mesmas ficcións pero protagonizadas por lesbianas con final feliz son criticadas por «inverosímiles» grazas á aprendizaxe ben engastada en textos coma este, de que a única posibilidade para o final feliz é cando o mozo remata coa moza e o libro pon fin. Estas son as historias que engaiolan, que seducen polo pracer, que sen dúbida provoca a lectura deste libro áxil, divertido e cómodo. Mais se cadra hai veces nos que certas comodidades son só a máscara de todas as incomodidades coas que a sociedade nos encorseta cada día.

Anna Gavalda. Xuntos e máis nada. Premio de Novela Europea no ano 2005.