De trenza en trenza

Foto: Iván Reimóndez

Por María Reimóndez

Nun presente onde ás nenas se lles inculca ser princesas vestidas de rosa, dá gusto recuperar unha voz pioneira no deseño doutros mundos, abertos e complexos para as identidades femininas na infancia. Falo neste caso da obra Bisa Bea, Bisa Bel, de recoñecida autora brasileira Ana Maria Machado. A edición publicada por Galaxia en galego en tradución de Ramón Nicolás xa indica na contraportada que esta obra vendeu máis de dous millóns e medio de exemplares no Brasil e que malia escribirse nos anos 80, segue a ser un dos libros que as crianzas devoran sen fin. Haberá que tomar tales cifras como síntoma da perenne necesidade de reformular o abano de identidades para as nenas e tamén da esperanza de que libros coma este abran regueiros polos que seguir facendo torrente.

Bisa Bea, Bisa Bel reúne unha serie de características que o fan un libro especial. Por unha banda, o seu xirar desenfadado e aberto sobre a construción da identidade de xénero dunha nena, Isabel, que é consciente de que non encaixa no que a rodea. Isabel sabe que á súa idade hai unha serie de cousas que se agarda que ela faga, sabe que se espera que sexa de certa maneira. É aí cando un día de casualidade aparece na súa vida a foto antiga dunha meniña, que en realidade é a súa bisavoa Beatriz. Isabel comeza a establecer con ela un diálogo enfocado dende o cariño e a rebeldía, no que a bisavoa lle explica a vida na súa época e tamén intenta que Isabel encaixe nos estándares establecidos, algo ao que esta se segue resistindo. A voz da bisavoa é unha arteira estratexia para explicitar aquilo que, malia o paso do tempo, seguen sendo as expectativas cara ás nenas na conformación co seu papel social pasivo. Mais Isabel arreponse a estas mensaxes agora explícitas, sobre todo cando nota no seu interior unha outra voz que a impulsa a non conformarse, a non facer, como lle di a Bisa Bea, a non levar pantalóns, a non gabear polas árbores, a facer como se fose feble e desvalida para atraer a atención do mozo que a ela lle gusta. Esa voz vén do futuro, e as dúas conforman un paradigma de confrontación das ideas da feminidade entre as cales Isabel sabe que ten que tomar decisións e desenvolver a súa identidade.

Esta novela, ademais de estar escrita dunha forma fondamente amena e intelixente, explicita os conflitos da preadolescencia dunha maneira próxima pero clara. En momentos nos que o discurso da «libre elección» se converte nunha nova cara do patriarcado, Bisa Bea, Bisa Bel, pon de manifesto como as escollas que se poñen ao noso alcance están moitas veces fanadas e como só mediante o valor da subversión unha é quen de buscar a voz propia. A presenza das voces familiares ao longo do relato tamén axuda a que este conflito se artelle nas fronteiras das relacións afectivas próximas. As cousas que a bisavoa recomenda ou mesmo fai «para o ben de Isabel» acaban sendo expresións do sexismo máis absoluto, mais a nena é quen de dialogar sobre elas e mesmo de convencer á súa bisavoa do errado dos seus comportamentos, porque ambas comparten un afecto que permite a disidencia de opinións. As dúas están, na narración de Machado, ao mesmo nivel (cómpre lembrar que a bisavoa é unha «nena» que dialoga con outra nena).

Resulta moi interesante tamén a reflexión sobre os diferentes estadíos da vida, sobre o feito de que todas as persoas maiores tiveron nalgún momento unha infancia, e sobre o feito de que as mulleres que nos precederon fican en nós como elementos de reflexión, igual que nós ficaremos nas que virán despois. Esta referencia á liñaxe das mulleres resulta un elemento poderoso, tece unha trenza, como di a propia Isabel, na que as experiencias dunhas son reflexionadas, aproveitadas e analizadas de forma crítica polas demais. Un traballo de recuperación dos vínculos entre as mulleres e as nenas tan necesario como interminable, ao final do cal fica nidia a reflexión da protagonista: «nós as tres xuntas somos invencibles». E con elas arrástrannos ás demais «de trenza en trenza».

Machado, Ana Maria. Bisa Bea, Bisa Bel. Galaxia 2013. Tradución de Ramón Nicolás.