Cando o futuro é o presente e o pasado

'Electric lady: Suites IV & V'. Album cover artwork. 

Por María Reimóndez

Non resulta en absoluto novidoso afirmar que o xénero da ficción científica constitúe un dos modos máis frecuentemente utilizados para explorar o político, para crear as distopías aterradoras que pretenden enviar mensaxes dende o futuro cara ao pasado, que sería o noso presente. O potencial deste xénero semella ser infinito para crear e recrear mundos, mais o certo é que o monopolio da voz masculina, polo menos na ficción científica digamos “xeneralista”, delimitou durante ben tempo a exploración política de posibilidades que saen fóra do rango do home branco heterosexual. Mais ben antes da chegada do Manifesto Cíborg de Donna Haraway e moito antes da crítica ao consumismo (feroz) e ao patriarcado (máis tímida) do best-seller Os xogos da fame de Suzanne Collins, a voz solitaria, fonda e decidida de Octavia E. Butler revolucionaba os círculos da ficción científica do mundo anglosaxón.

Butler foi a primeira escritora afroamericana en transitar este xénero que logo deviría tan vizoso para as mulleres en xeral (pensemos no caso sobranceiro de Margaret Atwood) e tamén para as demais afroamericanas (seguidora de excepción podemos considerar a Premio Nobel Toni Morrison). O carácter pioneiro da súa escrita, sobre todo á hora de introducir unha posición de xénero e raza que marcaba o resto da escrita de ficción científica da súa contorna como patriarcal e branca, non pasou desapercibido no seu país de orixe, os Estados Unidos, onde foi recoñecida amplamente ata a súa morte en 2006.

Aínda que moitas das súas numerosas novelas se centran no futuro, gustaríame escribir desta volta sobre unha que fala aparentemente do pasado: Kindred (1979). Esta novela parte dunha temática tamén explorada na ficción científica, as viaxes no tempo, para transformar a visión dun suposto plácido presente. O presente son os mediados dos anos setenta nos que habita Dana, a protagonista, coa súa parella, Kevin. Dana é unha muller afroamericana, que sabe dos seus ancestros brancos pero que malamente pode sospeitar que no seu 26 aniversario se vai ver transportada ao Maryland de 1815, cando a escravitude está aínda en pleno apoxeo, convocada por un deles. Dana vese misteriosamente unida ao presente de Rufus Weylin que pode facer que apareza cada vez que a súa vida corre perigo. A novela lévanos por unha viaxe aterradora pola experiencia da escravitude vista dende o presente, vista dende os ollos dunha persoa que creceu no período posterior ao movemento das Liberdades Civís e que ten que aceptar a súa posición abertamente subordinada no seu novo contexto. O nivel de violencia ao que Dana é sometida provócalle diversos traumas que a unen ás demais mulleres e homes negros da plantación, ao seu día a día, para logo devolvela á súa vida na California do presente nun movemento pendular ata a fin da novela. Cada viaxe vaille dando material para unha serie de reflexións útiles para o presente, incluídas aquelas sobre a súa relación con Kevin, que se ve arrastrado tamén nunha das viaxes. Kevin é branco e polo tanto ten que finxir ser o seu amo, unha situación que pon de manifesto o fráxil dos dereitos adquiridos e a hexemonía das posicións de xénero e cor de pel, mais tamén a capacidade de resistencia de quen nace no lado opresor.

Ao longo de toda a trama, a posición de Dana resulta sumamente complexa, algo que engade unha maior capacidade de perturbación á narración de Butler. Dana vese na obriga de rescatar unha e outra vez ao seu ancestro, o brutal dono de escravos, para poder asegurar que a súa familia non desaparece. Igualmente, comprende que ten que aceptar que o seu corpo non vale nada, que é unha simple mercadoría e que a solidariedade resulta moi difícil en condicións de explotación nas que a supervivencia é a única prioridade.

A posición de Dana como muller concienciada no presente axuda a que exista un diálogo fluído entre este e o pasado. De feito é moitas veces o seu coñecemento da historia colectiva afroamericana o que a axuda a sobrevivir, é nesa consciencia de pertencer a un colectivo onde atopa as súas ferramentas para saír adiante. Kindred dialoga deste xeito tamén coas narrativas que se desenvolveron ao redor da escravitude, dende os relatos das propias escravas ata o traballo posterior de autoras como Zora Neale Hurston. Mais a novela dialoga sobre todo co presente e aínda máis co futuro. Porque se ben as persoas non podemos viaxar no tempo polo de agora máis que nos libros, esas viaxes de Dana marcan tamén o recordo da experiencia colectiva da escravitude que non se reparou. Kindred marca como as posicións do presente proveñen do pasado e como é fundamental comprendelo dunha forma empática e dolorosa para poder reencamiñar o futuro. Advírtenos, iso si, de como ese coñecemento nos pode marcar para sempre. Sen dúbida, a semente de Octavia E. Butler, aquela nena filla dunha viúva que traballaba como criada, fica no futuro. Butler explicaba que comezou a escribir porque cando tiña 12 anos viu a película de ficción científica Devil Girl from Mars, que segue sendo unha desas iconas de fondo contido sexista, e pensou”podo escribir unha historia mellor. E abofé que o fixo, deitando a semente do futuro que a día de hoxe escriben artistas afroamericanas de todo tipo de xéneros no que xa se denomina o Afrofuturismo, practicado entre outras pola coñecida cantante Jeanelle Monaé, que a recoñece como unha peza fundamental do futuro co que se escribe o presente.