A mestra do desacougo ou a normalidade como trastorno

Foto: María Reimóndez

Por María Reimóndez

Aínda que a primeira vista puidese parecer o contrario, o medo e o terror son sentimentos e estados humanos que están ben lonxe de verse libres das percepcións de xénero. Malia a necesidade aparentemente primaria de experimentar, exorcizar ou ridiculizar o medo nos mundos ficcionais, é precisamente na súa expresión onde por veces se marca da forma máis complexa a construción social do que se agarda das boas mulleres e homes patriarcais. Na película de terror son sempre os berros agudos dunha moza os que se supón que nos teñen que poñer o medo no corpo. Somos nosoutras as que debemos estar no lado do berro e moi rara vez, na forma de monstras avogadas a unha morte segura, no lado que espanta. Nun caso e noutro polo xeral hai unha visión masculina detrás da cámara.

Será por iso que este xénero tanto no cinema como na literatura vive un esplendor de revisión feminista no que as outras toman o espazo central e deixan de ser o abxecto para seren, simplemente, protagonistas. O xénero da literatura de medo convértese así nunha ferramenta política para explorar os espazos e personaxes que alteran a orde social (patriarcal), tal e como teoriza Julia Kristeva nas súas reflexións sobre o abxecto. Nun momento no que os zombis invaden pantallas coas súas retóricas masculinas ou os vampiros fan soñar a adolescentes co amor romántico máis retroactivo, as voces das autoras feministas e nomeadamente as do ámbito poscolonial e lesbiano, establecen discursos de forte crítica na que a zombi ou a vampira adoitan traer a experiencia da escravitude, da homofobia e da discriminación ao eido da literatura de aparente “entretemento”.

Mais non é preciso sequera entrar no espazo transhumano do terror para que os berros das mozas sexan substituídos polo estómago encollido. É precisamente no aquén, no canto de no alén onde agroma un terror moito máis fondo pero igualmente necesitado de revisión. É precisamente no espazo da aparente normalidade onde o horror cobra dimensións incomparables. E é precisamente nese espazo onde na nosa narrativa contamos cunha auténtica mestra do desacougo en estado puro: Uxía Casal.

A narrativa de Casal é iso, o desacougo da “normalidade”, das Vidas Exemplares que arrepían. Ben lonxe dos ultramundos, os relatos de Casal deixan un pouso escuro que todo o cambia, non en van debo confesar que dende que lin un dos relatos de Saturno tamén é deus non podo observar as gaivotas sen un certo arreguizo. Aquilo dos paxaros de Hitchcock queda sumido nunha brincadeira de rapaciños a carón do terror avícola que inspira Casal.

Na súa última colección de relatos ata o momento, Vidas Exemplares, as e os protagonistas son persoas aparentemente anódinas, dende monxas a solteironas, amantes de animais domésticos “peculiares”, as persoas que toman o café no bar ou que fican na casa facendo labores. Nesa normalidade do cotián é onde o terror e a violencia amosan a súa cara máis sinistra. É aí onde temos que mirar por enriba do ombreiro e tamén cara á escuridade do noso interior. Non cómpre ningún feito traumático para desencadear as accións sinistras de cada unha das historias, non hai a retórica manida e aburrida das producións estadounidenses do asasino en serie marcado por algún tipo de trastorno ou evento iniciático. Máis ben é a normalidade o trastorno e o inicio de todas e cada unha das violencias.

É por iso que dende un punto de vista do xénero, as protagonistas femininas dos relatos de Casal, no canto de contribuír á lista de mulleres mortas sen nomes e apelidos, engrosan esoutra lista moito máis breve pero tamén moito máis gorentosa das mulleres que exercen a violencia coa maior das normalidades e sen o menor remorso, coa mesma facilidade coa que calquera avoa corta o pescozo dun pito para botalo na pota. Nesta representación, o potencial subversivo da narrativa de Casal non coñece límites. Porque a aterradora normalidade da violencia exercida nos fogares, nos conventos e na rúa por mulleres como mínimo despreocupadas cúspelle na cara ao escándalo que provocan as mulleres violentas para o patriarcado. Como o anatema da visión patriarcal por excelencia da muller como mai e coidadora, as mulleres violentas resultan imposibles de dixerir. Así, na vida real cómpre sempre algunha explicación ou ben nobre (como protectora) ou relativa a algún trastorno mental ou trauma (como por exemplo no caso da soldada England nas torturas de Abu Ghraib). O patriarcado non considera que as mulleres sexan capaces de exercer a violencia a menos que estean sometidas a estas condicións extremas e de aí que a representación de mulleres violentas na literatura e no cinema resulte aínda un tema de vizosa crítica feminista. Porque sobre todo en narrativa como a de Casal, fronte a aquelas imaxes que só reproducen a lóxica violenta do patriarcado pero vestida do corpo sexualizado de Lara Croft, representar mulleres violentas pon de manifesto como é a suposta normalidade a que é violenta en extremo cara ás mulleres.

E que ninguén panique aínda, seguramente a narrativa de Casal non nos fará violentas pero no arreguizo que queda tras o punto final deixará o desacougo necesario para reformular se esta aparente normalidade na que vivimos ten algo de normal ou de todo o contrario.