A man ou a máquina?

María Reimóndez

Por María Reimóndez

Resulta sumamente complexo, ao posicionarse ante unha obra de ensaio dende un punto de vista crítico, marcar a liña que divide a crítica da obra da crítica dos argumentos que defende. Mais se cadra é precisamente nese punto de hibridación onde o traballo de análise reflexiva teña máis que dicir. Este é polo menos o enfoque que me suscita a lectura de Decrescimento, Crise, Capitalismo de Carlos Taibo. Non podo evitar sentir unha conexión de lóxica e práctica pura coa idea básica do decrecemento: desvincular as nosas vidas do consumo sen fin, a reflexión sobre os efectos ambientais e humanos da produción, centrar a vida non só no traballo remunerado e establecer novas bases para unha nova sociedade. A cuestión, ademais, é imperativa e está fundamentada con datos que nos indican que o camiño escollido remata unicamente na destrución e que cómpre virar rumbo. Ata aí, acordo pleno.

Mais se o decrecemento pretende, como se afirma nalgún momento do libro, ser tamén unha teoría, e sobre todo se pretende que os seus argumentos teñan algún tipo de validez, entón a revisión é non só necesaria senón urxente. Porque a eiva principal do decrecemento, a diferenza do que semella entender Taibo, non se atopa nas críticas melifluas e insulsas dunha suposta esquerda coa que el dialoga e polo tanto recoñece como interlocutora, senón nos lugares aos que nin se lles dá a categoría de coñecemento nesta obra. E esta cuestión, ao meu ver, xa invalida calquera reflexión que se nos presente.

Ao que me refiro con isto é algo aplicable a toda a teoría desenvolvida pola “esquerda” (e engadirei xa nesta altura “patriarcal”): escribir teorías supostamente de validez universal ignorando por unha banda a experiencia das mulleres, o corpus inmenso de teoría feminista, que é o noso coñecemento colectivo, radical e filosófico, e pola outra a vida fóra do imperio. Este libro, ao igual que innumerables iniciativas desta índole, pensan que con engadir un “mulleres”, “anti-patriarcal” ou “feminista” xa teñen o cupo cuberto, cando no fondo repiten esquemas de pensamento fondamente patriarcais e neste caso tamén coloniais.

As probas do que digo son numerosas. Malia as por veces excesivas citas do libro, chama a atención que só aparezan tres mulleres en posicións anecdóticas (e ningunha na bibliografía). Chama a atención tamén que malia todas as citas emocionais de Gandhi e outros homes con nomes e apelidos a única que aparece sen referencia, “socialismo ou barbarie”, sexa dunha muller, Rosa Luxemburgo. Igualmente rebaixar a Vandana Shiva a unha “impulsora de movementos populares” está nesta categoría de poñer aos homes nun nivel e ás mulleres noutro.

Mais a enfoque patriarcal e eurocéntrico desta teoría tal e como se nos presenta nesta obra transcende unha relevante crítica de cotas e vai máis á cerna.  Unha mera lectura do traballo das economistas feministas, as ecofeministas, as feministas ecoloxistas e as feministas marxistas e poscoloniais, por citar marcos amplos de referencia, faría reconsiderar de forma radical moitas das afirmacións que se fan para xustificar o decrecemento. Cumpriría comezar co feito de recoñecer que as críticas máis importantes aos conceptos de crecemento, desenvolvemento e progreso non nacen en Francia da man do señor Serge Latouche, senón das mulleres dos países en vías de desenvolvemento, receptoras deste marco en formas exacerbadas de explotación e que levan teorizando e desenvolvendo alternativas moito antes de que ninguén lle puxese o de- a crecemento.

Igualmente, a visión do traballo remunerado e non remunerado de homes e mulleres resulta totalmente diferente visto dende as teorías feministas. O libro defende a redución do tempo de traballo remunerado para sermos máis felices. Unha pregúntase onde iría ese suposto máis tempo que se defende que teriamos se traballásemos menos polo económico no caso de homes e de mulleres. Deixar o traballo non remunerado fóra da ecuación (simplemente como un anexo non explorado) e os papeis de xénero asignados resulta de especial preocupación. Asumir que as tarefas do fogar, o coidado de persoas maiores ou da infancia son actividades que contribúen á felicidade na vida e non traballo coma o outro só que sen remunerar, resulta perturbador. Dende unha óptica feminista sabemos que o coidado é un traballo, e ademais un traballo que sostén a lóxica capitalista porque sen el non pode existir a esfera do traballo remunerado, do público e do tradicionalmente masculino. Tamén sabemos que o traballo remunerado non é só unha mera “actividade produtiva” senón que para as mulleres foi un lugar de exercicio dos seus dereitos (ao coñecemento, á actividade física, á visibilidade no espazo público, á intervención no social) que dista moito da percepción masculina do traballo como escravitude ou como único obxectivo -económico e de recoñecemento- na vida. Non é este o lugar para tirar destes fíos ata a fin, pero si polo menos poñelos sobre a mesa. Sería interesante ver como pretende o decrecemento reducir o traballo non remunerado, que non mede a economía pero si os lombos, a saúde e os tempos das mulleres. Sería interesante tamén explorar a disolución das fronteiras entre os dous traballos e os dous xéneros, cuestións que están de pleno debate dentro dos feminismos.

Para rematar, se observamos este libro dende unha óptica do feminismo poscolonial, os problemas continúan, cunha idealización sistemática das comunidades “indíxenas”, “rurais” e do Sur que recordan, en pleno século XXI o bo salvaxe de Rousseau. Así, preséntanse formas ideais de vida en lugares remotos sen ter en conta que as mulleres de moitas desas comunidades terían seguramente unha percepción certamente diferente da que ven os ollos dun home occidental, coa nosa bagaxe colonial sempre presente, e que debería facernos desconfiar de calquera explicación a priori da outra como máis “feliz”. Sería moito máis interesante escoitar, como xa comentei, as críticas e estratexias que as propias mulleres fomos tecendo ás interaccións entre patriarcado e capitalismo. Igual que acontece con quen defende que os dereitos humanos son un invento duns señores franceses, o que fan este tipo de posturas é invisibilizar os traballos das outras, allealas das súas propias comunidades presentando a calquera que defende ideas de xustiza como “occidentalizada” e finalmente reafirmar a lóxica colonial de que somos nós quen temos a superioridade moral e de coñecemento de irlles ensinar e dicir ás outras como vivir e pensar (hai un momento do libro no que mesmo se mencionan as reflexións do señor Latouche sobre o que deberían de facer os países en vías de desenvolvemento, como se lle correspondese a el opinar e decidir).

Tendo todo isto en conta, malia a simpatía que unha poida sentir inicialmente cara ao decrecemento, o feito de estar construído de costas ao coñecemento e práctica feminista e dos pobos do sur fai que a reacción máis lóxica sexa a desafección. Isto dá resposta de paso á pregunta que moitos homes se fan nos movementos sociais “de esquedas”: por que non participan as mulleres no que propoñemos? A contestación fica clara á luz desta análise: porque no fondo só se nos convida para preguntarnos se queremos pasar de lavar a man a lavar na lavadora. Unha análise feminista do traballo, da produción, da explotación da natureza e das persoas polo capital, das lóxicas da colonización e as alianzas entre os múltiples patriarcados xa dá como resultado da ecuación o decrecemento e tamén moitas outras cousas necesarias para este. Por iso tal vez, para falar de decrecemento hai que comezar polo propio patriarcado. Porque con decrecer a lóxica patriarcal decrecerá sen dúbida de vez todo o demais.