Unha lectura feminista d’O gardián invisible [1]

Ana I. Morales

(Tradución do castelán de María Reimóndez)

(Atención: contén spoilers)

O gardián invisible é un thriller situado no Elizondo contemporáneo (Val do Baztan, Navarra), e que ten como protagonista á inspectora xefa da Policía Foral navarra Amaia Salazar. A trama xira en torno a unha serie de asasinatos de nenas e adolescentes que parece que foron obxecto de certo ritual de “purificación”. A investigación leva a inspectora ao seu Elizondo natal e a reencontrase con vellos fantasmas familiares dunha infancia traumática. Os fíos da investigación mestúranse cos familiares e a narración toma un xiro fantástico coa irrupción de varios entes de mitoloxía vasca (o basajaun ou señor dos bosques, a belagile ou bruxa, literalmente "herboleira", e a mesmísima deusa Mari, cabeza do panteón de divindades vascas).

N’O gardián invisible atopamos mulleres fortes, independentes e con iniciativa que toman as rendas das súas propias vidas e observamos a reversión dalgúns papeis e estéticas tradicionais de xénero. Porén, é esta unha novela feminista? Tres elementos lévannos a concluír que non. Un é a asunción de algúns presupostos estereotípicos de xénero que se detectan nas descricións e accións de algúns personaxes; outro é máis sutil, porque é un elemento “in absentia”, a saber, a falla de conflito de xénero na narración (deixando á marxe, obviamente, a terrible violencia que supón a cadea de asasinatos de mulleres a mans dun home que ademais pretende devolverlles a “pureza”); o terceiro ten que ver coa caracterización da belagile.

1. Estereotipos de xénero

Non parecería que a un personaxe como Amaia Salazar, inspectora xefa á fronte da investigación e líder dun equipo exclusivamente masculino se lle puidesen achacar trazos do estereotipo feminino tradicional. Amaia é racional, metódica, reacia ás explicacións sobrenaturais dos feitos. Porén, é, segundo a súa tía Engrasi, a muller da familia con mellores dotes innatos para o máxico (neste caso o Tarot), se ben en principio se nega a aceptalos e facer uso deles.

Tamén a súa vestimenta a afasta do estilo feminino tradicional, pero esta opción estética tamén se asume como algo “non natural”, unha especie de máscara que Amaia se ve obrigada a levar para poder ser unha boa profesional (No seu día a día profesional deixaba a súa faceta feminina en segundo plano e centrábase tan só en ser unha boa policía. páx. 38) e ela mesma percibe como inaxeitada fóra do traballo, particularmente na compaña doutras mulleres.

Así, dá a impresión de que a protagonista non é “unha muller completa”, de que a súa renuncia por motivos varios a aspectos esenciais dunha suposta feminidade “natural” fan que lle falte algo. É precisamente o home (o seu home) quen a completa, pois Amaia pensaba no máis íntimo que só el a podía facer sentir realmente muller. (Páx.  38).

...Frase cuxo equivalente, dito sexa de paso, é impensable en boca dun personaxe masculino en parecidas circunstancias. O home completa o xénero “deficiente” de Amaia, pois, e faino cun papel que se axusta coma unha luva aos parámetros tradicionais da ecuación masculino=forza=dominio=protección:

Cando James a bicaba, percibía a paixón e a forza dun titán (...) El conquistaba e apropiábase duns dominios dos que era rei por dereito (...). Deixábaa ser ela,  elevábaa onda el sen dirixila nin obrigala. (Páx. 207-208)

Este retrato coróase coa revelación, por parte do seu ex profesor de criminoloxía, de cal é a maior virtude da inspectora como investigadora criminal:

non é a exquisita aplicación das técnicas policiais (...) O que te fai unha investigadora excepcional (...) é que posúes o puro instinto dun rastreador. (Páx. 330)

Esta muller independente, racional e de estética austera non é, pois, a “verdadeira Amaia”, senón unha “Amaia a medias” que na vida diaria nega o que é supostamente a súa “femineidade”, só se sente verdadeiramente muller cando a completa o seu home e non se dá posto na vía correcta para resolver definitivamente o caso ata que segue por fin o seu instinto e accede a recoñecer o valor do máxico (Tarot, protección e guía de seres sobrenaturais —basajaun—, embarazo logrado tras unha ofrenda ritual á deusa Mari).

2. Ausencia de conflito de xénero na narración

A novela xira en torno a catro mulleres dunha familia. Todas elas se desenvolven con independencia e adoptan decisións valentes e non sempre ao uso nunha aldea do espazo rural: a tía Engrasi é unha muller de idade que, tras vivir durante anos no estranxeiro casada cun home 25 anos maior ca ela, retornou á aldea ao enviuvar. Vive soa, é economicamente independente, consulta a miúdo o Tarot, e pon as súas habilidades esotéricas ao servizo de quen o solicite. As outras tres mulleres (as irmás Salazar) viven dos seus soldos, dúas delas abandonaron os maridos e a outra, a inspectora xefa de policía, está casada cun estranxeiro que ademais se dedica á arte. Ningunha é mai.

Resulta sorprendente que esta subversión de papeis en todos os terreos non atope en ningún momento da historia ningunha oposición directa, non só dentro do espazo familiar, senón tampouco dentro da pequena comunidade rural: veciñanza, entorno laboral, igrexa. Nin rumores, nin maledicencia, nin sequera a menor referencia a conflitos presentes ou pasados relacionados cunha cuestión tan cotiá como a da distribución das tarefas domésticas. Isto non é casualidade, xa que responde, segundo puidemos comprobar, ao presuposto da autora da existencia dun chamado "matriarcado vasco"[2].

A idea dun matriarcado no País Vasco é o verdadeiro mito que preside esta novela, e non a figura da Mari, o basajaun ou a belagile. Endexamais se demostrou a existencia dun matriarcado –isto é, unha cultura onde as mulleres teñan o liderado moral, político, relixioso e o control da propiedade e os homes estean subordinados a elas- en ningunha cultura do mundo nin en ningún momento da historia e, por suposto, tampouco en Euskal Herria. Non hai máis que botar unha ollada aos vergoñentos alardes de Irún e Hondarribia para ver o “inexistente” do machismo na sociedade vasca. O feito de que no ámbito estritamente familiar as mulleres dalgunhas zonas do País Vasco gozasen dun peso superior ao que puideron ter as doutras culturas veciñas para certas cuestións (pero sempre supeditadas aos homes e a condición de non cuestionar endexamais o seu papel de amas de casa, servas do cabeza de familia e criadoras) está tan cerca de ser un matriarcado como o está non ter que levar chador.

Parafraseando a antropóloga Teresa del Valle[3], non se trata de medir o poder das mulleres en función das responsabilidades que asumiron ou asumen, senón de ver cal é a valoración destas actividades dentro do sistema de prestixio, en función de factores como o eido en que se desenvolven (laboral, político, doméstico) e a súa inclusividade ou exclusividade, é dicir, de se contribúen a ampliar o campo das súas actividades e proxectos ou pola contra a fixar a súa identidade social.

Respecto á sociedade tradicional vasca, Del Valle di que

A muller aparece na cultura tradicional como núcleo de continuidade e estabilidade da familia. O énfase na continuidade pode derivarse da excesiva importancia dada ao papel de mai coas actitudes negativas fronte a outras posibles opcións: solteiría, lesbianismo, decisión consciente de non ter descendencia[4] .

Engade Del Valle que un aspecto deste papel é o de “a responsabilidade que recae sobre a muller e ela asume respecto ás decisións doutras persoas”, que pode facer que “moitas das súas actuacións e decisións estean impulsadas dende as expectativas que os demais puxeron nelas”[5]. Efectivamente: esta vertente do machismo da sociedade vasca tradicional é o que precisamente se reflicte do xeito máis claro n’O gardián invisible, pero non como algo que se denuncie ou cuestiona, senón máis ben como algo interiorizado e propio deste suposto “matriarcado”. Así, a medida que o misterio se vai desenguedellando, vemos que a man executora destes brutais asasinatos foi un home que pretendía facer retornar a estas adolescentes á virxindade. Durante anos recorrera ao alcohol para controlar os seus instintos e facer máis levadeira a súa vida cunha esposa dominante á que ama. Porén, abandonado por ela, o monstro esperta de novo:

O seu desdén fora a espoleta, o detonante, o disparo de saída para unha carreira cara a un ideal de perfección e pureza que el ditaba a todas as demais mulleres, e a todas as que aspiraban a selo cos seus novos e provocativos corpos. (Páx. 440).

Aínda así, cando as probas da investigación parecen apuntar cara a el, a esposa (malia abandonalo) trata de ocultalas para protexelo, como fixera anos atrás, e mesmo expresa ante el esta opinión sobre as vítimas:

Digo que esas mozas son unhas lerchas, estou farta de ver como visten, como falan e como se comportan. Como pendangas, dá vergoña ver como se comportan cos mozos; xúrovos que ás veces, cando paso pola praza e as vexo medio subidas sobre eles coma golfas, non me estraña que ao final acaben así. (Páx. 381)

Podemos concluír, por tanto, que esta muller se presenta como encubridora e en certa media cómplice e mesmo instigadora dos crimes cometidos polo seu feble marido. Toda unha ironía (involuntaria, iso si) nunha novela que pretende mostrarnos unha sociedade matriarcal.

3. Caracterización da belagile ou bruxa

Segundo indicou a propia autora, o apelido da súa protagonista, Salazar, fai honra a un inquisidor de Logroño, o primeiro en dubidar da existencia das bruxas e en deter a súa queima na fogueira tras oír miles de testemuños autoinculpatorios [6]. Este inquisidor non é outro que Alonso Salazar Frías, cuxa interesantísima participación no proceso de Logroño de 1609 e o seu desmarque do brutal delirio dos seus colegas foron descritos e documentados polo investigador danés Gustav Henningsen na obra The Witches Advocate[7]. Segundo concluíu Salazar Frías nos seus informes á Inquisición, non houbo bruxas nin enfeitizados ata que os predicadores e axitadores seculares non comezaron a falar delas.

Non é difícil captar a chiscadela ao inquisidor Salazar Frías que supón darlle o seu nome á inspectora Salazar, unha muller que fai gala da súa racionalidade. Porén, isto choca non xa co feito de que a inspectora acabe cedendo (acertadamente na novela) ao que parece ser a súa tendencia natural e abra paso ás explicacións máxicas, senón sobre todo co feito de que un dos entes sobrenaturais que acaban revelándose como reais na novela sexa precisamente unha bruxa, xusto o que Salazar Frías denunciou que non existiu endexamais ata que os barallocas do Malleus maleficarum comezaron a aterrorizar mulleres inocentes. Pero principalmente chama a atención a valoración inequivocamente negativa deste personaxe como ser maligno e perverso cando nos fixamos en tres trazos da súa caracterización: a promiscuidade sexual, a súa ruptura de tabús relativos á idade e institucións familiares (déitase cun home maior e casado) e, sobre todo, o feito de que sexa a única vítima que se defende e ataca fisicamente ao seu agresor e mesmo morre cun xesto de trunfo tras maldicilo. Unha bruxa como mandan os canons… inquisitoriais.

________________ 

[1] REDONDO, Dolores. O gardián invisible. Vigo: Xerais, 2013. ISBN: 9788499144795.

[2] “Entrevista con Dolores Redondo, autora de El guardián invisible” ,  entrevista con Laura de Andrés no blog Llegir en cas d´incendi.  http://www.llegirencasdincendi.es/2013/02/entrevista-con-dolores-redondo-autora-de-el-guardian-invisible/ Ultimo acceso: 31 marzo 2013).

[3] DEL VALLE, María Teresa.  Las mujeres en Euskal Herria: ayer y hoy. Bilbao: Orain, D.L., 1996. ISBN 84-89077-67-3. Páx. 66.

[4] Ib., páx. 14.

[5] Ib., páx. 16.

[6] "Una bruja se infiltra en la novela negra. Dolores Redondo vierte miedos y mitos navarros en ‘El guardián invisible’", entrevista con Anna Bella,  http://losprivilegiosdelangel.blogspot.com.es/search?q=salazar Último acceso: 31 de marzo de 2013.

 [7]  HENNINGSEN, Gustav. The Witches’Advocate. Basque Witchcraft and The Spanish Inquisition (1609-1614) , Reno: University of Nevada Press, 1980. Tradución española de Marisa Rey-Henningsen: El abogado de las brujas. brujería vasca e Inquisición española, Alianza Editorial, 2010.  ISBN: 84-206-2363-6.