Orlanda Amarílis. A voz de muller africana, negra e colonizada.

Eli Ríos

Por Eli Ríos

Orlanda Amarílis é unha escritora caboverdiana que publica os seus primeiros contos en revistas como Certeza (1944) ou Claridade (1960), entre outras. É nestes textos onde a voz desta narradora xa deixa albiscar que elas tamén contan na escrita da historia porque "nascer homem ou mulher em qualquer sociedade é mais que um simples fato biológico. É um fato biológico com implicações sociais"( Christiane Klapisch-Zuber ) e, no caso das escritoras africanas, estas implicacións son aínda maiores xa que, como dicía Alda Espírito Santo ,"a mulher africana é duplamente colonizada " por ser muller e por ser negra.

Cais-do-Sodré té Salamansa é o primeiro libro de Orlanda Amarílis e foi publicado en 1974. Xusto nesa década, a de setenta, crucial para a construción da identidade caboverdiana.

Cabo Verde ten a peculiaridade de contar con mais habitantes residentes no estranxeiro que no seu territorio pero as migracións das mulheres ata 1960 só representaban o 35% do total. A partir dese período prodúcese unha feminización das migracións e os últimos estudios feitos en 2009 por Cáritas, revelan que, por exemplo, o 85% da emigración a Italia desde Cabo Verde son mulleres. Este feito cambia considerablemente o entramado social das illas e Orlanda Amarilis non é allea a el. A identidade feminina comeza a camiñar ao lado da identidade nacional.

Amarílis aborda a resistencia da muller caboverdiana dentro e fóra do arquipélago presentándoa no seu día a día. Ata este momento os discursos de poder producidos sobre a muller privilexiaban a ideoloxía e xerarquía patriarcal e propuñan o estudio do cotián feminino desde o discurso masculino . O traballo de Amarílis dalle a volta completamente: as "marcas femininas" articúlanse ao social e non ao contrario (como acontecía nas obras de autoría masculina), procúrase o xeral a través do particular, a nación a través da rexión, o coletivo a través do individual. Orlanda Amarílis ve o seu pobo de emigrantes a través da muller e desde a adversidade da súa condición ve unha adversidade máis xeral.

Á identidade da nación súmase a da denominada de"xénero". Non se trata apenas de representar Cabo Verde senón de construír a “maneira de ser" das mulleres caboverdianas. E cal é segundo esta autora? A muller como suxeito da súa propia existencia. As mulleres que quedan nas illas non están á espera do home que marchou senón que, día a día, desenvolven pequenas loitas, micro historias, que sacan o traballo adiante, alimentan familias e, incluso, desenvolven tarefas como facer estradas ou a construción das casas cando os homes estaban emigrados. Nas súas obras Cais-do-Sodré té Salamansa (1974), Ilhéu dos Pássaros (1983) e Casa dos Mastros(1989) Amarílis négase a reducir as mulleres a abandonadas, loucas ou viúvas de vivos e plasma a resistencia das que fican e/ou a rebeldía das que emigran. Solitarias? SI! pero subversoras dos modelos que as pretendiam submisas porque os feitos cotiáns son os que mudan a Historia. Esta hermenéutica da vida cotiá, da política, da sexualidade, da arte, da economía..., en Orlanda Amarilis, non só procura visibilizar o feminino senón prender a identidade individual e nacional á cultura domesticando o portugués como vehículo de expresión.

Nun artigo do Praza (marzo 2013), Teresa Moure comentaba que "a necessidade de insurreição com respeito a um estado opressor, repressor e mentireiro, (...) está a mover-nos (...) para adoptarmos estratégias múltiplas, inclusive a estratégia ortográfica... que, certamente, não é menor."  Esta "estratégia ortográfica" nos contos de Amarílis ten dúas vertentes: Por unha parte, é ben visible o coidado estilístico no uso do portugués ao tempo que, por outra banda, incorpora o “papiâ” caboverdiano desde o mesmo título da obra. O portugués é enriquecido por palavras crioulas e o discurso aproximase á fala de todos os dias dos caboverdianos. Non é unha escolla fácil a de Orlanda Amarílis porque estas "tensións" colocan en xaque a lingua dos colonizadores (patriarcal) e deconstrúen a súa oficialidade dunha forma maxistral. Un bo exemplo disto é o conto Nina:

É Nina, é. Conhece-a tão bem. Fora hóspede da tia de Nina, precisamente quando viera para se matricular em agronomia. Nesse tempo era uma piralha de tranças. Entrava-lhe pelo quarto para comerem juntos as pequenas guloseimas recebidas todos os meses e acondicionadas em caixas num canto do quarto. Assim se tornaram amigos e ele a conquistara ensinando-lhe a comer daquelas comidas: cuzcuz torrado com mel, doce de papaia, farinha de pau. (Cais do Sodré té Salamansa, 1991, p.22)

Este fragmento ilustra o encaixe artístico amariliano que transita entre a formalidade (uso do antepretérito) e o coloquial (É Nina, é/ piralha). A mestura dos diferentes niveis lingüísticos desvela perspectivas sociais diferentes nunha realidade na que a muller emigra para estudar agronomía sen esquecer as súas orixes lingüísticas e culturais. A auto conciencia feminina do elo que une a cultura deixada e a nova asimilada.

Orlanda Amarílis é unha narradora neorrealista que recolle na súa ficción a complexidade do feminino propoñendo un todo no que a identidade, o cotiá, etc, non só son conceptos baleiros senón que apousentan as súas raíces na cultura, sociedade, lingua... conflitos e multiplicidades totalmente vixentes na actualidade incluso en latitudes por riba do ecuador.