Sempre nos queda o mar

Lara Rozados

Por Lara Rozados

Faise estraño comezar unha serie de críticas literarias feministas cun texto inédito, malia ser premiado co Manuel María de Literatura Dramática Infantil no 2011 e levado ás táboas en xaneiro deste mesmo ano. Pero tamén é interesante ter en conta estas circunstancias e preguntarse de qué son sintomáticas. Cando menos, de certa amnesia, de que as institucións que convocan este premio “esquecen” varias cousas: a) un texto dramático, aínda que sexa concibido para ser escenificado, ten valor literario por si mesmo; b) que un produto, ben literario, ben teatral, teña un destinatario infantil, non lle resta calidade (presuporlle menor intelixencia ao público/lectorado que precisamente é máis esixente é un grave erro); e c) as institucións que convocan o premio teñen a obriga de póreno ao servizo da cidadanía: das compañías, profesionais ou non, que desexen escenificar o texto, dos centros de ensino, das persoas. 

Despois de analizar, moi polo aire, o contexto de produción e difusión (ou non difusión, máis ben) deste texto, entremos en fariña: O refugallo foi levado á escena co empeño da propia autora (Paula Carballeira) e a súa compañía Berrobambán, en coprodución con Bichakadela, hai un par de meses. Pode que a crítica estea xa mediatizada pola posta en escena, pero tentaremos cinguirnos á materia textual... E o que atopamos é o relato do xogo máis básico, o de argallar cousas coa imaxinación, unha “peza de teatro adicada ao que ninguén quere”. Segundo os paratextos iniciais, o espazo escénico é “calquera lugar onde a xente bota o refugallo”, e as personaxes practicamente non teñen nada máis que a si mesmas: Isolda é unha “nena cun libro de viaxes”, Hipatia, unha “nena cun telescopio”, Borboronte, “neno con tartaruga”, e Lustucrú, “neno cunha pata de pau”. Son nenos e nenas que non aparecen idealizadas, heroicas e felices, senón que están eivados e non poden ir moi de présa, coma Lustucrú, ou perderon a familia, como Hipatia, ou a casa, coma Borboronte, ou só teñen un libro, coma Isolda. Pero, como din na canción final, “por non ter, non temos nada que perder”. 

Hai unha evidente pegada da Momo de Michael Ende (e podemos atopar en Úrsula, a tartaruga amiga de Borboronte, un trasunto daquela Casiopea que sabía o que ía pasar media hora antes de que acontecese), e referencias a dúas mulleres míticas: unha é a lendaria Isolda de Bretaña, que, xunta Tristán, formaba parte da clásica parella de amantes cun destino tráxico (morreren pola imposibilidade do seu amor). Mais esta Isolda cun libro de viaxes, que quere ler, coñecer e ela tamén navegar, achégase máis á subversiva “Penélope” de Xohana Torres que non se resigna a agardar; outra, a matemática e astrónoma Hipatia de Alexandría, considerada meiga no seu tempo (IV d.C.), é representada en escena pola propia Paula Carballeira, na montaxe que desta obra fixeron Berrobambán e Bichakadela, como unha nena curiosa e afouta. Xa o I Premio Manuel María fora gañado por Carballeira con Boas Noites, que tiña a Xiana, unha nena inqueda e curiosa que non quería durmir, como protagonista. Tamén se contrapoñen os tradicionais valores asociados ao masculino e ao feminino: cando Lustucrú fala de guerreiros no ceo, Hipatia interroga: “E non hai guerreirAs?”, obrigándoo a cuestionarse o que sempre lle ensinaron. “A min díxome guerreirOs”, ao que Isolda retruca “Mellor. Eu non quero ser guerreira”. En só tres frases, Paula Carballeira consegue facer visíbeis as mulleres, espir a educación patriarcal e poñer en cuestión os valores competitivos asociados ao masculino. Ter a oportunidade de ver o texto representado supuxo poder constatar o efecto que estas tres frases teñen no público. 

Carballeira volve recorrer á linguaxe máis sinxela e máis directa para expresar as grandes verdades, e atopamos n'O refugallo teatro infantil que non se afasta do brechtiano: a importancia da música, a estrutura en cadros e o texto, sintético e contundente, tecen esta historia que ten que ver co que ninguén quere, co que se desbota. Pero ao mellor, dese lixo que ninguén quere sae un barco pirata quen de chegar ás Galápagos. Nós tamén navegar, ou que?