O silencio que buscaba erradicar a semellanza

María Reimóndez

Por María Reimóndez

Calquera sistema literario fala tanto dende a voz como dende o silencio. Sen dúbida o silenciamento crítico de certas obras axuda a entender sobre todo o sistema que as expulsa e o seu carácter perturbador para as identidades hexemónicas e construtoras da nación. O silencio xeral ante as obras escritas por mulleres en xeral e moi en particular daquelas escritas dende unha óptica feminista e lesbiana indica unha incomodidade que marca textos como este do que hoxe nos ocupamos, A semellanza, de María Xosé Queizán.

O silencio ten como efecto precisamente erradicar a semellanza, crear a ficción do inicio perpetuo, de non termos ninguén nunca a quen parecérmonos e fomentar a cansativa declamación recorrente por parte das autoras das nosas referencias. Mais o certo é que obras posteriores que foron celebradas como feitos (post) modernos tales como Benquerida catástrofe de Teresa Moure ou as obras de Lopo e Queipo non poden entenderse sen A semellanza. Estas cuestións que foron analizadas xa en profundidade pola crítica académica deben saír ao debate máis xeral da crítica literaria que chamaremos de divulgación.

É neste tipo de crítica onde a obra ten a capacidade de aparecer diante das súas potenciais lectoras con algunhas claves de lectura que amosen o interese dunha certa proposta. Sen dúbida A semellanza ten suficientes puntos de interese para recibir a atención non só académica senón das lectoras galegas. Primeiro, porque nesta obra Queizán amosa a súa tremenda capacidade para levar unha idea filosófica, a da busca da semellanza (con todos os ecos Freudianos e sobre todo Lacanianos que queiramos imaxinar), a unha narración imbricada na máis pura contemporaneidade. A problematización da sexualidade e do xénero maniféstase n'A Semellanza nun retorcer ata o extremo a aleatoria dicotomía entre o corpo e o xénero asignado socialmente mediante un personaxe central que muta nos sentidos máis fondos do termo.

Queizán artella a súa crítica ao discurso heteropatriarcal a través da historia de Juanjo, un mozo de boa familia luguesa, que pasa de vivir unha vida impostada de casado a explorar a súa identidade primeiro como home homosexual ata pasar pola transexualidade e o lesbianismo. Así, a semellanza cobra tamén o sentido metafórico da busca da igual, do amor pola igual, tan presente nas teorías gais e lesbianas. Así, a obra de Queizán abre un diálogo coas teorías sobre os corpos e sobre a sexualidade que as feministas lesbianas levan tempo debatendo. Esta obra non é comprensible, por exemplo, sen as reflexións de Judith Butler sobre a performatividade do xénero. Queizán, moi lonxe das interpretacións habituais da súa obra, non escribe unha “novela de tese”, senón que experimenta o social nos seus personaxes levándoos aos puntos máis extremos, como quen tira dunha idea ata o momento máis absurdo, o único momento onde esa idea se examina na súa totalidade. Esa totalidade da obra de Queizán é a esencia d'A semellanza.

Mais o diálogo desta novela co marco feminista máis amplo tamén o atopamos na súa relación coas teorías do abxecto de Julia Kristeva dado que o corpo de Juanjo se converte nunha metáfora que pon en xaque a heterosexualidade obrigatoria da que falaba Adrienne Rich. Pero a complexidade da obra non remata aí, pois a viaxe de Juanjo dende o seu Lugo natal a Barcelona e Marrocos antes de regresar á orixe fai que o xénero tamén estea unido ao lugar dunha maneira fondamente crítica. Esta novela, ademais, interpretada en moitas ocasións como pesimista, en realidade sinala co dedo a unha sociedade que, naquela altura e en grande medida tamén na actual, non permite a expresión da identidade das persoas fóra de certos patróns de xénero establecidos.

Mais os valores desta obra son tamén outros. Dende a densidade da forma de narrar ata os antolóxicos diálogos nos que cobran vida os ambientes homosexuais do tardofranquismo e da transición nunha cidade como Lugo, os espazos de prostitución de Barcelona ou mesmo o ambiente xa decadente e orientalista de Marrocos. A linguaxe d'A semellanza está viva en cada palabra e polo tanto cada palabra conta. Resulta complexo atopar novelas onde os espazos resulten tan palpables e os diálogos tan acaídos, próximos na súa verosimilitude ás mellores partes d'A esmorga.

Ante todo isto unha volve á cuestión do silencio. Silenciar unha obra como A semellanza implica silenciar todo un marco filosófico sen o cal o mundo xa hai tempo que non é comprensible, por moito que haxa que turre por ficar en vieiros obsoletos e trillados. Por sorte, nunca é tarde para volver aos textos, sobre todo a aqueles que nos falan de igual a igual, como semellantes.