Ler, escribir lesbiana(mente)

Por Beatriz Suárez Briones

"@s 'queer' non somos outra cousa que bo@s lector@s".

(Cindy Patton)

A cultura patriarcal é, entre outras cousas, unha cultura da fratría (ou “cultura do entre-homes”, como a definiu unha das súas grandes deconstrutoras, Luce Irigaray). Nela, para ser, individual e colectivamente, as lesbianas fomos desenvolvendo unha mirada especial: a antena é o noso particular detector de lesbianas, unha ferramenta coa que lesbianizar o mundo; e lesbianizar é unha estratexia interpretativa, unha forma de lectura que nos permite entender: ao mesmo tempo hermenéutica e acto de supervivencia nun mundo homófobo.

Ao longo dos anos a crítica literaria lesbiana usou tres criterios, ningún excluínte, para contestar á pregunta que é a literatura lesbiana:

1. autoría: escritura lesbiana é a que escribe unha escritora lesbiana. Problemas: non todas as escritoras lesbianas escriben literatura lesbiana; ademais, esta perspectiva só será válida se temos a certeza do lesbianismo dunha escritora; de aplicar este criterio, a historiografía lesbiana sería practicamente imposible. A palabra “lesbianismo” (e “lesbiana”) só pode usarse con rigor histórico para referir a experiencias sexuais entre mulleres dende comezos do século XX; antes, é anacrónica e un exemplo de presentismo perverso. Por outra banda, confundir literatura e vida real, obra e autora é un erro descomunal: a literatura lesbiana non vai de escritoras lesbianas. Os problemas críticos que presenta este criterio son tantos que, directamente e para min, o invalidan.

2. tema: literatura lesbiana é a que trata historias lesbianas. Para a escrita contemporánea a teoría lesbiana adoptou unha decisión certamente política: a literatura lesbiana escribe o corpo lesbiano. Formular o corpo lesbiano como modelo de identidade lesbiana é un acto de demolición do modelo único que a cultura ofrece como paradigma de norma(lidade) social, psíquica e lingüística; o contrato (hetero)sexual produce dous sexos complementarios e relaciona xerarquicamente a homes e mulleres. Nesta construción dicotómica (a matriz heterosexual, que di Juddith Butler; a heterosexualidade obrigatoria, que dixo Adrienne Rich), “muller” é un signo exclusivamente heterosexual. A dualidade home/muller exclúe absolutamente á lesbiana. É por iso que Monique Wittig pode afirmar convincentemente que as lesbianas non somos mulleres. A lesbiana non-muller de Wittig, ademais de crear un novo suxeito político posxenérico, permitiunos fuxir da excesiva romantización da identidade entre mulleres, da utilización dun concepto de identidade baseado fundamentalmente no anatómico e que ignora outras formas de diferenza entre mulleres. Tamén o protagonismo que teñen nas prácticas simbólicas e nas eróticas os xogos de roles e as masculinidades de muller ou o SM lesbiano formula novos retos á utilización dun concepto de identidade restritivo e inxenuo.

3. recepción: á pregunta que é un texto lesbiano tamén podemos responder subliñando o papel da lectura e da lectora: un texto lesbiano é o que a lectora lesbiana decide ler como tal. Problema: ¿existe acaso un modo de lectura lesbiano? De ser así, este modo de lectura é, obviamente, aprendido. Implica isto que calquera persoa pode aprender a ler lesbianamente e, polo tanto, ler como una lesbiana? A teoría da recepción mantén que ler como é una estratexia interpretativa: se quen le só puidese ler como o que é toda lectura sería solipsista e todos os textos hermeneuticamente inaccesibles excepto para quen xa estivese dentro do círculo pechado da comunidade interpretativa que fose. E cales son as pistas, os indicios lesbianos nun texto? Cales son as marcas textuais comprometidamente lesbianas do corpo lesbiano? Unha delas é o camp, anti-realista na súa preferencia polo artificio, pola ironía e a parodia, desnaturalizador e deconstructivo sempre nas súas formas de enunciación por exceso do xénero como mascarada, como actuación; deste punto de partida podemos tentar dous camiños tremendamente produtivos: un, a teoría sobre o corpo carnavalesco derivada da obra de Mijail Bajtin; outro, a teoría da abxección de Julia Kristeva. O corpo carnavalesco é un corpo excesivo, aberto, dionisíaco, pantagruélico, apocalíptico (en oposición ao corpo clásico, impoluto, elegante, pechado, estático, apolíneo); é un corpo fluído, secretante, abxecto. Dende aquí o suxeito lesbiano, o corpo lesbiano, son un activo facerse a si mesma (por tanto: construción consciente e ideolóxica, é dicir, política) contra os modelos impostos da feminidade canónica, un antimodelo profundamente contracultural cuxa mera existencia visibiliza o papel modelizante e ultraconservador do canon. Este corpo lesbiano resiste, esaxera e desestabiliza as fronteiras que manteñen no centro hexemónico á cultura –no sentido máis amplo do termo- e as súas institucións, sen as que a orden social sería imposible. O suxeito/corpo lesbiano é indócil, esaxerado, intemperante, transgresor ás leis da diferencia sexual. Un suxeito/corpo posxenérico sen ningunha dúbida. Neste e deste mundo pos- vive e toma forma o lesbiano: creación tan intencionada e ideolóxica como a literatura.